tag:blogger.com,1999:blog-75637452493000450522024-02-21T07:39:53.683+04:00Kvant DünyasıKvant Dünyasına xoş gəlmişsiniz!Anonymoushttp://www.blogger.com/profile/09928734395167250348noreply@blogger.comBlogger67125tag:blogger.com,1999:blog-7563745249300045052.post-24587939126994340232020-02-20T23:47:00.000+04:002020-02-25T15:32:46.366+04:00Kvant və Kriptoqrafiya 3: Elektronik Seçkilər<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://europost.eu/web/files/articles/24620/gallery/thumb_910x0_Vote.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="449" data-original-width="800" height="359" src="https://europost.eu/web/files/articles/24620/gallery/thumb_910x0_Vote.jpg" width="640" /></a></div>
<br />
Fevralın 9-u, 2020-ci ildə Azərbaycan Respublikası Milli Məslisinin 5-ci çağırışı üzrə ümumxalq seçki keçirildi. Bu seçkilərdə ədalətlə deputat mandatı qazanan namizədləri təbrik edirik. Müşahidəçilər tərəfindən qeydə alınmış seçkilərin şəffaflığına xələl gətirən saxtalaşdırma halları da sosial şəbəkələrdə geniş yayılmışdır. Siyasət bizim (Kvant Dünyası) işimiz deyil, lakin hər bir vətəndaş kimi ölkəmizdə baş verənlərə də laqeyd qalmamalıyıq deyə düşünürük. Bizə düşən vəzifə də, cəmiyyətdə elmə marağı artırmaq, əhalini maarifləndirməkdir. Kvant və Kriptoqrafiya seriyasına bu mövzuda məqalə yazmaq isə tam yerinə düşdü.<br />
<br />
Seçki, səs vermə, demoktratik cəmiyyətin əsaslarındandır. Qədim Yunanlılardan gələn bu adət-ənənə hal-hazırda daha ciddi forma alıb. Əvvəllər, yalnız seçilmiş insanların səs-vermə hüququ var idisə (məsələn, qullar və qadınların yox idi), indiki dövrdə etnik kökündən, cinsindən, yaşından (uşaqlar xaric) asılı olmayaraq hər kəs səs vermək hüququna malikdir. Fərqli dövlət quruluşları bəzi qərarlar almaq üçün xalqın fikrinə ehtiyac duyduğu zaman bir çox üsulla seçkilər keçirilir. Məsələn, İsveçrədə demək olar ki, hər ay məclis əhali ilə bağlı ciddi yeni qərarları qəbul etmək və qüvvəyə mindirmək üçün referendum keçirir. Hətta, belə referendumlardan birində xalq (77%) işsizlik maaşının artmasına qarşı çıxıb. Estoniya kimi bir çox ölkə isə artıq internet üzərindən səs-vermə platformasını əhalinin ixtiyarına verib. ABŞda isə vətəndaşlar seçki məntəqələrdindəki elektron aparatlarla səs verirlər. Bu aparatların məqsədi insan xətalarını və saxtakarlığını aradan qaldırmaqdır. Rəqəmsal seçki sistemi hazırlamağın da öz çətinliyi var, bəzi tələbləri ödəmək lazımdır. Bu tələblərə seçicinin şəxsiyyətinin düzgün təsdiqlənməsi, bülletenin məxfiliyi, seçicilərin anonimliyi (yəni, verdiyi səslə əlaqəsi qurulmamalıdır), təkrar səs verə bilməmək və s. daxildir.<br />
<br />
Düzünü desək, ən şəffaf və səmərəli seçki üsulu kağızla səs verməkdir (seçki orqanının dürüst olduğunu fərz edərsək). İlk öncə seçicinin əvvəl səs verib-vermədiyi yoxlanılır (ultrabənövşəyi şüalanma altında görünən mürəkkəblə). Səs verməmiş seçici məntəqəyə daxil olur və şəxsiyyət vəsiqəsini göstərərək seçki məntəqəsində qeydiyyatda olduğunu təsdiqləyir. Siyahıya imza ataraq isə gəlib səs verdiyini qəbul edir. Pərdə arxasına keçərək, gizli şəraitdə bülletenini hazırlayır və hər kəsin gözü qarşısında sandığa atır. Bura qədər olan prosesin şəffaflığını isbat etmək kənar müşahidəçilərin və səsvermə məntəqəsinin işçilərinin məsuliyyəti altındadır. Səs vermə bitdikdən sonra sandıqlar yenə müşahidəçilərin gözü qarşısında açılır, sayılır və protokollaşdırılaraq mərkəzi orqana yollanılır və mərkəzi orqan bütün məntəqələrin nəticələrini birləşdirərək hər kəsə bəyan edir. Aidiyyatı orqanlar dürüst olduğu zaman bu sistem ən mükəmməl sistemdir. Gizli şəraitdə hazırlanmış səsin kimə verildiyini seçici ilə əlaqələndirmək mümkün olmur. Anonimlik qorunur, səsin qutuya atıldığına və günün sonunda sayıldığına hər kəs şahid olur, bütün proses istənilən zaman qeydə alınmış protokol və görüntülərlə düzgünlüyü təsdiq olunur.<br />
<br />
Lakin, əvvəlcədən müəyyən olunmuş dairələrə gedib belə primitiv üsulda səs vermək müasir dövrdə biraz qəribə gəlir insana. Bəzi insanlar, xüsusi ilə də yaşlılar o yolu getməmək üçün səs vermirlər. Buna görədə internet üzərindən səs vermək cəmiyyət üçün növbəti böyük addımdır. Çox heyf ki, heç bir onlayn sistem xaker hücumundan sığortalanmayıb. Yuxarıda sadalanmış tələbləri ödəmək üçün bəzi kriptoqrafik yollara əl atılır. Məsələn, evdəki cihazdan serverdəki bazaya bülleteni təhlükəsiz ötürmək üçün şifrələmək məcburidir. Şəxsiyyəti təsdiq etmək və imza atmaq üçün rəqəmsal şəxsiyyət lazımdır. Yollanan səsin bazaya daxil edildiyini bildirən sistem tərəfindən uçot hazırlanmalıdır. Bu uçotla seçici öz səsinin dəyişmədən nəzərə alındığını təsdiqləyə bilməlidir. Şifrələnmiş məlumatlardan bülletenlər hesablanarkən seçici ilə əlaqəsini bərpa etmək mümkün olmamalıdır. Və, sistem hesablamaları düzgün apardığına zəmanət verməlidir. Gördüyünüz kimi, səsverməni rəqəmsallaşdırmaq elə də asan deyil. Əslində bu böyük bir akademik dissiplindir. Kompüter alimləri istifadə olunan sistemləri inkişaf etdirmək üçün əllərindən gələni edirlər, hər il bu mövzuda yüzlərlə məqalələr dərc olunur, çoxsaylı konfranslar keçirilir.<br />
<br />
Nəzəri olaraq, səsvermə protokolları (ümumi proses) iki qola ayrılır. <b>Homomorfik</b> səsvermə və <b>Doğrulanan Qarışdırılma əsaslı</b> (verifiable shuffling based) səsvemə. Hər birinin öz üstünlüyü və çatışmamazlığı var. Hər ikisinin fərqli tətbiqi bəzi ölkələrdə istifadə olunur.<br />
<br />
<h3>
Homomorfik səsvermə</h3>
Homomorfik sözü hərfi tərcümədə eyni formalı deməkdir. Bülletenlər elə xüsusi formada olur ki, onları saymaq üçün riyazi olaraq toplamaq kifayətdir. Məsələn, fərz edək ki, tək suallı referendum keçirilir və cavabı Xeyr üçün 0, Bəli üçün 1 kimi qeyd olunsun. Aydındır ki, bütün səsləri toplasaq, Bəli kimi daxil edilən səslərin sayını əldə etmiş oluruq. Səs vermədə iştirak edən ümumi insanların sayından isə Xeyr cavabının miqdarını öyrənmək olar. Və ya, əgər namizədlər arasında seçim olunacaqsa, namizədlərin sayı <i>n </i>olsa,bülleten <i>n </i>ölçülü elə bir vektordur ki, nəzərdə tutulmuş namizədin sıra nömrəsindəki əmsal 1, vektorun digər əmsalları isə 0dır. Bu vektorları da adi qaydada toplasaq, hər namizədə neçə səs verildiyini tapa bilərik. Təbii ki, bülletenləri açıq qaydada istifadə etmək məxfiliyə ziddir. Bunun əvəzinə elə şifrələmə metodu işlətmək olar ki, şifrələnmiş məlumatın üstündə aparılan riyazi əməllər əslində məlumatın özünün üzərində aparılmış riyazi əməllərlə üst-üstə düşsün. Yəni, fərz edin ki, 1-ci seçici <b>a</b>, ikinci seçici isə <b>b </b>bülletinini daxil edib. Şifrələmə funksiyası Enc(m) olsun. Bizə lazım olan isə Enc(<b>a + b) = Enc(a) <i>+</i> Enc(b)</b> xassəsidir. Riyazi olaraq bu iki toplama əməliyyatı fərqli quruluşlarda təyin edilmiş fərqli əməliyyatlardır. Sonda toplanmış bütün şifrləri açmaqla ümumi səsvermə nəticəsini taparıq. Təbii ki, toplama əməliyyatlarının düzgünlüyü, şifrələri açarkən düzgün açıldığını isbat etmək də vacibdir. Kriptoqrafiyada belə isbatlar <u><i>Zero Knowledge Proof</i></u> (Sıfır Bilik İsbat bundan sonra SB isbat) adlanır. Bu isbatları hər kəs təkrar icra edib, düzgünlüyü yoxlaya bilər.<br />
<br />
Şifrələməklə seçicinin məxfiliyini qorumaq mümkündür. Hər səs ayrıca açılmadığı üçün seçici ilə səsi arasında əlaqə də qurmaq olmur. Elə buna görə də, seçicinin doğru formada səs verdiyini təsdiqləmək lazımdır. Hazırlanmış bülletenin əvvəlcədən təyin edilmiş formada olduğunu isbat edən SB isbata ehtiyac var. Bu sistem düzgün tətbiq edilsə qeyri dürüst seçici halında şəffaflığını qoruyur. Qeyri-dürüst seçki orqanı zamanı da şəffaf olması üçün əlavə tədbirlər görülməlidir (Şifrələnmə açarının bir neçə nəfərə paylanması, və yalnız hamsının səmimi və düzgün iştirakı ilə nəticələrin hesablanması)<br />
<h3>
Doğrulanan Qarışdırılma əsaslı səsvermə</h3>
Homomorfik səsvermənin bilinən çatışmamazlıqlarından biri də riyazi hesablamaların çətinliyindədir. Referendum şəraitində rahat olsa da, çoxsaylı namizədlər olarsa (hətta hər seçki zonasında ayrı namizədlər), bülleteni ifadə edən riyazi quruluşun ölçüsü böyüyür və onun üzərində milyon dəfə toplama aparmaq çətinləşir. Həm də, çox zaman bu toplama əməliyyatı vurma ilə əvəz olunur. Qarışdırılma üsulunda isə bu əməliyyatlar daha az olur. İlk öncə, xüsusi bülleten formasının isbatına ehtiyac yoxdur. Hər kəs sərbəstcə bülleten hazırlayır və şifrələyir. Şifrələmə zamanı eyni bülletenlərin fərqli şifrə çevrilməsi üçün təsadüfi ədədlə bülleten qarışdırılır və bu təsadüfilik yalnız seçiciyə məlumdur. Daha sonra, səs vermə bitdikdən sonra bütün qeydə alınmış bülletenlər mix-net deyilən qarışdırma sisteminə daxil edilir və başqa təsadüfi sıra ilə çıxır. Bu sıra heç kəsə məlum olmur və yalnız qarışdırılma zamanı istifadə olunur. Təbii ki, bu zaman yeni bülletenin daxil olmadığı, girən bülletenlərlə çıxan bülletenlərin eyni olduğunu isbat edən SB isbat lazımdır. Eyni zamanda, bülletenlər təkrar şifrələnir ki, səsverən ilə arasındakı əlaqə tapılmasın. Təkrar şifrələnmənin də doğru aparıldığı SB isbatda öz əksini tapmalıdır. Qarışdırma prosesini bir neçə dəfə təkrar etmək olar. Ən azından qarışdıran proseslərdən biri dürüst (şəffaf) olsa, bütün sistemi şəffaf saymaq olar. Qarışdırma prosesi bitdikdən sonra hər şifr tək-tək açılır, doğru formatda olmayanlar nəzərə alınmır, və geri qalanları rəqəmsal olaraq sayılır. Bu şifrlərin sahibi ilə əlaqəsi bilinmədiyi üçün bütün bülletenləri ictimai paylaşmaq olar. Və, hər kəs sayaraq ümumi nəticənin düzgünlüyünə əmin ola bilər.<br />
<br />
<table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: left; margin-right: 1em; text-align: left;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgYczYNl9YVZRRTq5WlU_2RGma8J3QU3WSHN0hJ5Vhqr2E3WTkeeQJVO4jv3ebwcZsGAI5BiC6mY82u6dfWiMfSHYsOYZ1oL2VlG1bA5QDprXcSKBALkYBk7mJT48ViHFHpyySlall2zS2C/s1600/crypto.png" imageanchor="1" style="clear: left; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="762" data-original-width="1146" height="212" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgYczYNl9YVZRRTq5WlU_2RGma8J3QU3WSHN0hJ5Vhqr2E3WTkeeQJVO4jv3ebwcZsGAI5BiC6mY82u6dfWiMfSHYsOYZ1oL2VlG1bA5QDprXcSKBALkYBk7mJT48ViHFHpyySlall2zS2C/s320/crypto.png" width="320" /></a></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;">Estoniyanın seçki protokolu ivxv.</td></tr>
</tbody></table>
<span id="goog_796702571"></span><span id="goog_796702572"></span>Bu sistem də seçicilərin anonimliyini, seçimin məxfiliyini, cavabların düzgünlüyünü təmin edir. Təbii ki, istifadə olunan şifrələmə mexanizmlərinə görə bəzi boşluqlar da var. Lakin, bu platformanın kodu açıq olsa, serverdə icra olunan kodun paylaşılan kodla eyni olduğu isbat edilsə, və serverin bütün loqları hər kəslə paylaşılsa, zənnimcə tam şəffaf sistem sayıla bilər. Estoniya belə bir sistemi 2015-ci ildəki seçkilərdən bəri istifadə edir. Son seçkilər zamanı isə seçicilərin 44%-i onlayn səs verməyi üstün tutub. Elektron höküməti, Asan İmzanı, yeni şəxsiyyət vəsiqələri üstündə gələn sistemi aldığımız estonlardan səs vermə sistemlərini də alsaq pis olmaz. <br />
<br />
<h3>
Kvant təhlükəsi</h3>
Bura qədər oxuyub, fikirləşə bilərsiniz: Bəs bunun kvant fizikası ilə nə əlaqəsi? Düzdür, əlaqəsi yoxmuş kimi görünür. Lakin, əvvəlki məqalələrdə də bəhs etdiymiz kimi kvant kompüterləri günümüzdə istifadə olunan kriptoqrafik əməliyyatları sındırma gücünə malikdir. Məsələn, Estoniyanın istifadə etdiyi sistem ElGamal şifrələmə üsulunu işlədir, hansı ki, diskrit loqarifm məsələsinin çətinliyinə əsaslanır. Kvant kompüterləri üçün ötən əsrin sonuncu onilliyində tapılan Şor alqoritmi bu məsələni qısa müddətdə həll edir. Deməli, əgər belə güclü kompüter yaxın 10-20 ildə hazırlanacaqsa, hazırda verilən səslərin məxfiliyi itir. Siyasi məcrada bu 3-4 səsvermə deməkdir. Növbəti seçkilərdə qalib gələcək namizədlərin köhnə səsləri bilməsi heç də yaxşı bir şey deyil.<br />
<br />
Bu təhlükənin qarşısını almaq üçün də alimlər yeni səs-vermə protokolları araşdırır. Əvvəlki yazıda qeyd etdiyimiz qəfəs quruluşunda qısa elementi tapma məsələsinin çətinliyinə əsaslanan qəfəs kriptoqrafiyası ən ehtimallı namizəddir. Bu alqoritmlərin təbiətində artıq homorfiklik var. Tək problem isə səmərəli SB isbatları hazırlamaqdadır. Artıq bir neçə kvant kompüterlərinə dayanıqlı səsvermə protokolları da təklif edilib. IBM tədqiqatçılarının dizayn etdiyi bu protokol (<a href="https://acmccs.github.io/papers/p1565-del-pinoA.pdf" rel="nofollow" target="_blank">link</a>) şəxsi fikrimə görə hazırda ən yaxşısıdır. Norveç alimləri isə daha yaxşı protokol (<a href="https://eprint.iacr.org/2017/166.pdf" rel="nofollow" target="_blank">link</a>) hazırladıqlarını bildiriblər. Bu sistemdə bir Oslolu vətəndaşın onlayn səs verməsi 4:52 dəqiqə çəkəcək.<br />
<br />
Bundan əlavə kvant kompüterləri ilə işləyən yeni kvant səs vermə alqoritmləri də var. Növbəti məqaləmizdə də onlardan bəhs edəcik.<br />
<h3>
</h3>
Kvant Dünyasıhttp://www.blogger.com/profile/08523893389648234088noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7563745249300045052.post-59018414251609645262020-02-19T21:26:00.002+04:002021-01-04T03:28:59.537+04:00Ludwig Boltzmann<div id="hcwo-clipboard-contents" style="text-align: left; text-decoration: none;">
<div class="hcwo_main" data-hcwo-lh-ratio="1.15" style="line-height: 1.242; margin-bottom: 0px; margin-top: 0px; padding-bottom: 10.67px;">
<span style="font-family: inherit;"><span style="font-size: small;">Ludwig Boltzmann məzar daşında bir tənlik var. Entropiya, xaos və təsadüfiliyin tənliyi.</span></span></div>
<div data-hcwo-clipboard="true" data-hcwo-doc-id="FID6FuqSqxrwq25KnAB42Ldr8JTvaCJHfBqU">
</div>
<div class="hcwo_main" data-hcwo-lh-ratio="1.15" style="line-height: 1.242; margin-bottom: 0px; margin-top: 0px; padding-bottom: 10.67px;">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<span style="font-size: small;"><a href="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/Zentralfriedhof_Vienna_-_Boltzmann.JPG/1200px-Zentralfriedhof_Vienna_-_Boltzmann.JPG" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="800" data-original-width="600" height="640" src="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/Zentralfriedhof_Vienna_-_Boltzmann.JPG/1200px-Zentralfriedhof_Vienna_-_Boltzmann.JPG" width="480" /></a></span></div>
<br />
<div id="hcwo-clipboard-contents" style="text-align: left; text-decoration: none;">
<div class="hcwo_main" data-hcwo-lh-ratio="1.15" style="line-height: 1.242; margin-bottom: 0px; margin-top: 0px; padding-bottom: 10.67px;">
<span style="font-family: inherit;"><span style="font-size: small;">1844-cü ildə Vyanada anadan olub. Atası orta gəlirli vergi məmuru, anası isə varlı ailənin qızı idi. Riyaziyyat və fizikaya xüsusi marağı olsa da, o dövrdə tamamilə elmlə maraqlanmırdı. Əsas marağı Musiqiyə idi və bəzən piano ifa edirdi. </span></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/ad/Boltzmann2.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="600" data-original-width="490" height="320" src="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/ad/Boltzmann2.jpg" width="261" /></a></div>
<div class="hcwo_main" data-hcwo-lh-ratio="1.15" style="line-height: 1.242; margin-bottom: 0px; margin-top: 0px; padding-bottom: 10.67px;">
<span style="font-family: inherit;"><span style="font-size: small;"><span class="softBreak" contenteditable="false" data-hcwo-soft-break="true"><br class="softBreak" data-hcwo-soft-break="true" /></span>Gənc Boltzmann Vyana Universitetinə daxil olur və radial istilik və temperatur arasındakı əlaqəni təcrübi şəkildə ortaya qoyan gənc alim Yozef Stefan ilə qurduğu dostluğu sayəsində Maksvelin elmi tədqiqatları ilə tanış oldu. Boltzmann 1869-cu ildə dərs vermə haqqı olan “venia lenegd” ilə mükafatlandırıldı. İki il sonra Qrazda Riyazi Fizika üzrə professor təyin edildi və bir neçə il sonra özünün məşhur tənliyini öz məqaləsində (<b>Qaz Molekullarının Tarazlığı üzərinə Araşdırmalar</b>) nəşr etdirdi.</span></span></div>
<div class="hcwo_main" data-hcwo-lh-ratio="1.15" style="line-height: 1.242; margin-bottom: 0px; margin-top: 0px; padding-bottom: 10.67px;">
<span style="font-family: inherit;"><span style="font-size: small;">Boltzmanın yaşadığı dövrün fizikası “<b>Dəqiqlik</b>” Fizikası idi. Halbuki, Botzmann dünya nizamının əslində atomların təsadüfi şəkildə toqquşmalarının üzərində qurulduğunu iddia edirdi. Bu fikirlərdə onun yaşadığı dövr üçün uyğunsuz və radikal fikirlər idi. Bəlkədə buna görə Boltzmann anlaşılmırdı. </span></span></div>
<div class="hcwo_main" data-hcwo-lh-ratio="1.15" style="line-height: 1.242; margin-bottom: 0px; margin-top: 0px; padding-bottom: 10.67px;">
<span style="font-family: inherit;"><span style="font-size: small;">Nəticə etibarilə ilə insanlar Fizikanın, elmin “dəqiq”liyinə alışmışdılar. Qeyri-dəqiqliyə yer yox idi. Boltmannın nəticələri Ehtimala söykəndiyi üçün və ehtimalda “dəqiq”liyin sütunlarını yerindən oynatdığı üçün onu heç kim dinləmək istəmirdi. Buna görə rahatlıqla deyə bilərik ki, Boltzmann Yalnış zamanda doğulmuş Doğru dahi idi. <span class="softBreak" contenteditable="false" data-hcwo-soft-break="true"><br class="softBreak" data-hcwo-soft-break="true" /></span></span></span></div>
<div class="hcwo_main" data-hcwo-lh-ratio="1.15" style="line-height: 1.242; margin-bottom: 0px; margin-top: 0px; padding-bottom: 10.67px;">
<span style="font-family: inherit;"><span style="font-size: small;">Dövrün idealist filosoflarından olan Ernts Mach Boltzmanna heç mərhəmət etmədən öz fikrini belə ifadə edirdi:<span class="softBreak" contenteditable="false" data-hcwo-soft-break="true"><br class="softBreak" data-hcwo-soft-break="true" /></span><span class="softBreak" contenteditable="false" data-hcwo-soft-break="true"></span></span></span></div>
<blockquote class="tr_bq">
<span style="font-family: inherit;"><span style="font-size: small;"> “Bir atom görə bilmirəm. Onlar Ehtiyacıma yoxdur, zatən onlar Yoxdurlar. Elə isə niyə onları daxil edim ki?”</span></span></blockquote>
<div class="hcwo_main data-hcwo-parabreak" data-hcwo-lh-ratio="1.22083" style="line-height: 1.3185; margin-bottom: 0px; margin-top: 0px; padding-bottom: 10.67px;"><span style="font-family: inherit;"><span style="font-size: small;"><br /><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg2mGcgQHFfkaid-xYcJmWfZJkRmCMXSRwJATS_ptXpnQQo13tTwRuMcS_dGCUITEHTm3XfV0XRKFLrFWRR5QIY_L1gZgEoHaRIK5nnO6rnM0L3ZDtwGCufCwWEhXoD92HrC4gHcBvLMUgZ/s298/boltzmn3.jpg" imageanchor="1" style="clear: left; float: left; margin-bottom: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="298" data-original-width="199" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg2mGcgQHFfkaid-xYcJmWfZJkRmCMXSRwJATS_ptXpnQQo13tTwRuMcS_dGCUITEHTm3XfV0XRKFLrFWRR5QIY_L1gZgEoHaRIK5nnO6rnM0L3ZDtwGCufCwWEhXoD92HrC4gHcBvLMUgZ/s0/boltzmn3.jpg" /></a></div><br />Boltzmannın üzərində çalışdığı <b>entropiya</b> heç bir sistemin mükəmməl ola bilməyəcəyini göstərirdi. Niyə hər zaman bir nizamsızlığın olmalı olduğu fikrini də açıqlayırdı. Bu isə Klassik Fizikaya ziddi idi. Çünkü Klassik Fizikanın “zaman mövhumu” fərqli idi.<span class="softBreak" contenteditable="false" data-hcwo-soft-break="true"><br class="softBreak" data-hcwo-soft-break="true" /></span><span class="softBreak" contenteditable="false" data-hcwo-soft-break="true"><br class="softBreak" data-hcwo-soft-break="true" /></span>Nəhayət Boltzmann 1873-cü ildə Tam Professorluq təklifi aldı. Bunun üzərinə Qraz Universitetindən ayrıldı. Ancaq Qrazdan ayrılmadan öncə, gələcək həyat yoldaşı olacaq, <span style="background-color: white;">Von Ailgentler tanış oldu</span></span></span></div>
</div>
<div data-hcwo-clipboard="true" data-hcwo-doc-id="FID6FuqSqxrwq25KnAB42Ldr8JTvaCJHfBqU">
</div>
<div class="hcwo_main" data-hcwo-lh-ratio="1.15" style="line-height: 1.242; margin-bottom: 0px; margin-top: 0px; padding-bottom: 10.67px;">
<span style="font-family: inherit;"><span style="font-size: small;"></span></span></div>
<div id="hcwo-clipboard-contents" style="text-align: left; text-decoration: none;">
<div class="hcwo_main" data-hcwo-lh-ratio="1.32969" style="line-height: 1.43607; margin-bottom: 0px; margin-top: 0px; padding-bottom: 10.67px;">
<span style="font-family: inherit;"><span style="font-size: small;"><span style="background-color: white;">Boltzmann</span><span style="background-color: white;"> Qrazda 14 il keçirdi və bu 14 ilin 12 ilini xoşbəxt idi. Sonra isə Viyanaya getdi. Ancaq Viyanaya getdiyi üçün sonralar peşman olacaqdı…</span></span></span></div>
<div class="hcwo_main" data-hcwo-lh-ratio="1.32969" style="line-height: 1.43607; margin-bottom: 0px; margin-top: 0px; padding-bottom: 10.67px;">
<span style="font-family: inherit;"><span style="font-size: small;"><span style="background-color: white;">19-cu </span><span style="background-color: white;">əsrdə Vyana cəmiyyəti siyasətdə, sənətdə və elmdə “dəqiq”lik axtarışı içində idi. Və Boltzmann bu fikirlərin arasında qaldı. Çünkü Vyana “mədəniyyəti” “Yeni” ni qurcalayacaq fikrə sahib deyildi. Ancaq Boltzmann da inadkar və istəkli idi.</span></span></span></div>
<div class="hcwo_main" data-hcwo-lh-ratio="1.32969" data-pkey="c25_2434353" style="line-height: 1.43607; margin-bottom: 0px; margin-top: 0px; padding-bottom: 10.67px;">
<span style="font-family: inherit;"><span style="font-size: small;"><span style="background-color: white;">Zaman </span><span style="background-color: white;">keçdikcə Botlzmannın rəqiblərini öz fikrinə inandırmaq üçün verdiyi mübarizə və əzm özünü əldən salırdı. Enerjisini alırdı. Nəhayət öz fikirini bu cür ifadə etdi:</span><span class="softBreak" contenteditable="false" data-hcwo-soft-break="true"><br class="softBreak" data-hcwo-soft-break="true" /></span></span></span></div>
<blockquote class="tr_bq">
<span style="font-family: inherit;"><span style="font-size: small;"><span data-ckey="c25_4" style="background-color: white;">“Bütün həyatımı mənalandıran bu məqsəd uğuruna heç bir </span><span data-ckey="c25_4" style="background-color: white;">fədakarlıq çoxda yüksək sayıla bilməz”</span></span></span></blockquote>
<div class="hcwo_main" data-hcwo-lh-ratio="1.15" style="line-height: 1.242; margin-bottom: 0px; margin-top: 0px; padding-bottom: 10.67px;">
<span style="font-family: inherit;"><span style="font-size: small;"></span></span></div>
<div class="hcwo_main" data-hcwo-lh-ratio="1.15" style="line-height: 1.242; margin-bottom: 0px; margin-top: 0px; padding-bottom: 10.67px;">
<span style="font-family: inherit;"><span style="font-size: small;">Boltzmann həyatının son illərində heç bir elmi araşdırma etmirdi. Yorğun idi…1906-cı ildə həyat yoldaşı və qızı ilə Duinoya istirahətə gəldi. Əhvalı heçdə yaxşı olmayan, tez-tez depressiya krizinə düşən Boltzmann həyat yoldaşı və qızı yürüyüşə çıxarkən, arxada heç bir qeyd buraxmadan özünü asdı və yaşamını sonlandırdı…</span></span></div>
<div class="hcwo_main" data-hcwo-lh-ratio="1.15" style="line-height: 1.242; margin-bottom: 0px; margin-top: 0px; padding-bottom: 10.67px;">
<span style="font-family: inherit;"><span style="font-size: small;">Boltzmann bilindiyi kimi, Qazların Kinetik Nəzəriyyəsinin banilərindən hesab olunur. Onun kəşfinə görə qaz molekulları nizamlı şəkildə deyil, xaotik olaraq hərəkət edirlər və təsadüfi olaraq bir-birləri, qabla toqquşurlar. Bu toqquşma nəticəsində onların hərəkət momentləri dəyişir. Hərəkət olduğu üçün burada kinetik enerjidən bəhs edə bilərik. Və qazların kinetik enerjiləri temperatur artdıqda artır, azaldıqda isə azalır. </span></span></div>
<div class="hcwo_main" data-hcwo-lh-ratio="1.15" style="line-height: 1.242; margin-bottom: 0px; margin-top: 0px; padding-bottom: 10.67px;">
<span style="font-family: inherit;"><span style="font-size: small;">Bundan başqa, Entropiya, Statistik Mexanika, istilik Radiasiyası kimi nəzəriyyələrin ortaya çıxmasında böyük rol oynamışdır. </span></span></div>
<div class="hcwo_main" data-hcwo-lh-ratio="1.15" style="line-height: 1.242; margin-bottom: 0px; margin-top: 0px; padding-bottom: 10.67px;">
<span style="font-family: inherit;"><span style="font-size: small;">Boltzmann əsasında Statistik Mexanikaya yeni həllər gətirərək kainata yeni baxış bucağı ehtiva etmişdir. Məsələn, Botzmana görə kainatda bir maddənin ola biləcəyini və ya ola bilməyəcəyini dəqiqliklə demək mümkün deyil. Boltzmann düşünürdü ki, entropiya davamlı olaraq artma yönündədir, əsasında bir cismin parçalarına ayrıldıqdan sonra öz əvvəlkini vəziyyətinə qayıtmasını ehtimal tərəfdən baxsaq və ömrümüz yetsə müşahidə edə bilərik…</span></span></div>
<div class="hcwo_main" data-hcwo-lh-ratio="1.15" style="line-height: 1.242; margin-bottom: 0px; margin-top: 0px; padding-bottom: 10.67px;">
<span style="font-family: inherit;"><span style="font-size: small;">Boltzmann, kainatın işləməsini açıqlayan təməl düsturlardan biri olan S=k*ln*W düsturunu kəşf etmişdir və bütün ömrünü buna həsr etmişdir...</span></span></div>
<div class="hcwo_main" data-hcwo-lh-ratio="1.15" style="line-height: 1.242; margin-bottom: 0px; margin-top: 0px; padding-bottom: 10.67px;">
<span style="font-family: inherit;"><span style="font-size: small;">Acı gerçək budur ki, Boltzmann öldükdən az müddət sonra Boltzmana layiq olduğu mükafat və dəyər verildi. Biraz daha dözsə idi 20-ci əsr fizikasının inqilabi atalarından olacaqdı. Boltzmann yaşadığı kimi ölmüşdü, ancaq yalnış zamanda...</span></span></div>
<div class="hcwo_main data-hcwo-parabreak" data-hcwo-lh-ratio="1.15" style="line-height: 1.242; margin-bottom: 0px; margin-top: 0px; padding-bottom: 10.67px;">
<span style="font-family: inherit;"><span style="font-size: small;">Yuxarda gördüyünüz düstur isə məzarına həkk olunmuşdur...</span></span></div>
</div>
<div data-hcwo-clipboard="true" data-hcwo-doc-id="FID6FuqSqxrwq25KnAB42Ldr8JTvaCJHfBqU">
</div>
</div>
<div data-hcwo-clipboard="true" data-hcwo-doc-id="FID6FuqSqxrwq25KnAB42Ldr8JTvaCJHfBqU">
</div>
Kvant Dünyasıhttp://www.blogger.com/profile/08523893389648234088noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7563745249300045052.post-39359714932553627682019-12-30T20:22:00.000+04:002020-01-06T13:17:56.380+04:00Kvant və Kriptoqrafiya 2<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjfzVekhtpqYGc8iwBBI3USgPUWAX7why_2o5nMx8o286GT5bIqnjukJXv3aFAdNkHqOf_qug-VOLBuFA89SouBNOcdY1iR7YCai45R2gqtUlSeJJlJsDuppRKE_G3RWY40CQVlTZ2NjUqO/s1600/top.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="720" data-original-width="1280" height="360" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjfzVekhtpqYGc8iwBBI3USgPUWAX7why_2o5nMx8o286GT5bIqnjukJXv3aFAdNkHqOf_qug-VOLBuFA89SouBNOcdY1iR7YCai45R2gqtUlSeJJlJsDuppRKE_G3RWY40CQVlTZ2NjUqO/s640/top.jpg" width="640" /></a></span></div>
<br />
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">Keçən yazıda klassik kriptoqrafiyada geniş istifadə olunan və gündəlik həyatımızda mühim rol oynayan İctimai Açar İnfrastrukturundan və asimmetrik şifrələmə metodlarından söz açdıq. Belə şifrələmə üsullarının kökündə tərsinə hesablanması çox çətin olan riyazi tənliklər dayanır. RSA-da istifadə olunan p * q = N ifadəsi. p və q bilinərsə N-i hesablamaq asandır. Lakin, yalnız N bilindikdə p və q-ni tapmaq çətin məsələ hesab olunur. Belə ki, 2048 bit uzunluğundakı (təqribən 700 rəqəmli) N ədədini vuruqlara ayırmaq üçün hətta klassik superkompüterlər əsrlərlə hesablama aparmalıdır. Bir digər buna oxşar məsələ, diskrit loq məsələsidir. Belə ki,<i> a = b^x mod p </i>ifadəsində b, x və p bilinərsə a-nı tapmaq asandır. Lakin, tənliyi bilinməyən x-a görə həll etmək çətindir. Deyəcəksiniz ki, burada nə var ki, hər tərəfi loqarifmləsək cavab çıxır. Bəli, riyazi olaraq doğrudur: <i>x = (log a)/(log b) mod p. </i>Lakin, elə məsələ də burasındadır ki, modular hesablamada loqarifm əməliyyatı təyin edilməyib. Diskrit loq məsələsinin çətinliyinə dayanan bir çox müasir asimmetrik şifrələmə mexanizmləri var. Məsələn, ElGamal və Elliptik Əyrilər. İctimai və gizli açar burada bir-birindən loqarifmik asılı olur. </span><br />
<br />
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">Ötən əsrin sonlarında kvant kompüterləri inqilabı başladı. Hələ dəftər-kağız üzərində olan bu kompüterlərin çox güclü olacağı isbat edildi. 1994-cü ildə Peter Şor adına riyaziyyatçı və kompüter elmləri alimi kvant kompüterləri ilə həm vuruqlara ayırma, həm də diskrit loq məsələlərini sürətli həll edən alqoritmi yayınladı. Bu həll yolu böyük ədədlər üçün fiziki olaraq çoxlu resurslar tələb etsə də, əvvəl-axır kvant kompüterlərinin o səviyyə çatacağı gözlənilir. Hətta, bəzi alimlər bunun yaxın 10 ildə baş tuta biləcəyini bildirir. Artıq, klassik kriptoqrafiya üçün həyəcan zili çalınmışdır. Hazırda istifadə etdiyimiz metodların 10-15 il sonra öz gücünü itirəcək və bir çox məlumatımız istəmədiyimiz insanların əlində ola bilər.</span><br />
<br />
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">İndiki və ya keçmiş məlumatım 10 il sonra kimə lazım olacaq? Əslində, mənasız kimi görünür. Keçmişdə baş verənlərə görə gələcəkdə bir problem yaşamarıq deyə düşünürsünüzsə yanılırsınız. Məsələn, düşünün, gizli missiyada çalışan xəfiyyə bu dövrün standardları ilə gizli məlumatları qərargaha ötürür. Və bu missiya dövlətin gələcəyi üçün çox mühimdir. İllər sonra əgər o məlumat düşmən qüvvələrin əlinə keçərsə, kvant kompüterləri ilə dövlət sirrinə malik olacaqlar. Bu da nəinki xəfiyyəni, eyni zamanda bütün dövlət vətəndaşlarının gələcəyinə təhlükə yaradır. Başqa bir misal, bəzi ölkələr artıq prezident seçkilərini onlayn internet vasitəsilə keçirir. Seçicinin seçimi anonim qalmalıdır. Bu məlumat bəzən seçicinin qədərini təyin edə bilər. Düşünün, siz səs verdikdən 15-20 il sonra başqa partiya hakimiyyətə gəldi və əvvəlki hakimiyyət tərəfdarlarını həbs etmək qərarı aldı. Buna görə də seçicinin anonimliyi vacibdir. Hesablamalar göstərir ki, 2030-cu ilə kimi kvant kompüterlərini istifadə edərək hazırki şifrələmə metodlarını sındırmaq üçün təxminən 1 milyard ABŞ dolları qədər vəsait lazımdır. Bu da təbii ki, tək bir insanın və ya qeyri-hökümət təşkilatlarının gücünü aşır. Belə olan halda, dövlətlərin kvant kompüteri araşdırmalarının arxasında yatan əsas səbəb ortaya çıxır. Xəbərlərdə araşdırsanız yüz milyonlarla vəsait elmin bu istiqamətinin inkişafına yönəlib. Təbii ki, texnologiyanın inkişafı bir çox sahədə həyatımza müsbət təsir edəcək. Lakin, eyni zamanda bunun altında dövlətlərin digər ölkələrə hökm etmək kimi "çirkin" niyyətləri də var. Artıq qəbul edilib ki, növbəti super güc dövlət ilk kvant kompüterinə malik dövlət olacaq. Onsuzda hər zaman superdövlətlər böyük texnoloji kəşflərlə önə çıxıb.</span><br />
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;"><br /></span>
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">Bəs bütün bu təhlükələrin qarşısını necə almaq olar?</span><br />
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;"><br /></span>
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">Bu mühim sualı alimlər illərdir araşdırır. Yeni-yeni qurumlar yaranır, standardlar qəbul edilir. Artıq, bu işin nəzəriyyəsi formalaşdırılıb. Bu çətinliyin öhdəsindən iki yolla gəlmək olar. Ya kvanta qarşı kvantla savaşmaq ya da kvant kompüterlərinin də həll edə bilməyəcəyi riyazi məsələlər tapmaq. Hər ikisi son 20 ildə detallı araşdırılıb və araşdırılmağa davam edilir.</span><br />
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;"><br /></span>
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">Diqqət edilməli bir məqam var. Kvant kompüterlərini birləşdirən kriptoqrafiyanın iki sahəsi var: post-kvant kriptoqrafiya və kvant kriptoqrafiya.</span><br />
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;"><br /></span>
<br />
<h4>
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">Post-Kvant kriptoqrafiya </span></h4>
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">Kvant kompüterləri hər nə dərəcədə güclü olsalar da, onların belə edə bilməyəcəyi çətin riyazi məsələlər var. Fərz edilmiş xüsusi hallarda bu məsələlər kvant kompüterlərinə qarşı dözümlüdür. Kriptoqrafiya sahəsində də belə riyazi məsələlərdən istifadə edərək yeni şifrələmə metodları dizayn edilir. ABŞ-ın Milli Standardlar və Texnologiya Institutu (National Institute of Standards and Technology, NIST) standardlaşdırma yarışı keçirərək, kütləvi istifadəyə yararlı post-kvant kriptoqrafiya alqoritmi seçməyə çalışır. Dünyanın hər tərəfindən yollanan çoxsaylı müraciətlərdən bəziləri ikinci mərhələyə seçilib (<a href="https://csrc.nist.gov/Projects/Post-Quantum-Cryptography">https://csrc.nist.gov/Projects/Post-Quantum-Cryptography</a>). Seçilmiş 26 alqoritm şifrələmə və rəqəmsal imza üzrə iki yerə ayrılır. Əgər ötən yazını oxumusunuzsa, oradakı zəifliyin asimmetrik şifrələmə metodlarında olduğu yadınızdadır. Təklif edilmiş yeni alqoritmlər də ictimai açar infrastrukturuna əlavə kimi nəzərdə tutulub. Yəni, heç bir texnoloji avadanlığı dəyişmədən, yalnız şifrələmə mexanizmini yeniləməklə hazırki təchiz olunmuş sistemlər yeni kvant kompüterlərinə dayanıqlı sistemə keçid edə bilər. Elə yarışın əsas məqsədlərindən də biri bu idi.</span><br />
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;"><br /></span>
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">Əgər sizə maraqlıdırsa, bir az da kvant kompüterlərinin həll edə bilmədiyi məsələlərdən danışaq. Riyaziyyatdan xoşunuz gəlmirsə bu hissəni ötürüb növbəti bölməni oxuya bilərsiniz.</span><br />
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;"><br /></span>
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">Bəzi alqoritmlər əslində bizə sadə gələn, kompüterlə hesablanması çox çətin olan matris əməliyyatlarına dayanır. Təsadüfi seçilmiş S və P matrisləri olsun. Təhlükəsizlik parametrlərinə uyğun G matrisi elə seçilir. G' = SGP hasilini hesablamaq çətin deyil. Lakin, tənlikdə S-i və P-ni tapmaq çətindir. Buna görə də, ictimai açar G', gizli açar isə (S, G, P) üçlüsüdür.</span><br />
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;"><br /></span>
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">Bir digər çətin məsələ də ən yaxın qonşunun tapılmasıdır. Abstrakt cəbrdə qruplar, üzüklər, qəfəslər və s. anlayışlar var. Sadəlik üçün bənzətmələrdən istifadə edəcik. Qəfəs dedikdə, bir-birindən tam məsafədə ayrılmış elementlər düşünün. Məsələn, 1-ölçülü fəzada tam ədədlər çoxluğu qəfəs yaradır. İki ölçülü fəzada toru misal gətirmək olar. </span><br />
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;"><br /></span>
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;"><br /></span>
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;"><a href="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/27/Lattice-reduction.svg/1200px-Lattice-reduction.svg.png" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="600" data-original-width="800" height="240" src="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/27/Lattice-reduction.svg/1200px-Lattice-reduction.svg.png" width="320" /></a></span></div>
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">Qəfəsin quruluşu mürəkkəbləşdikcə qəfəsdə seçilmiş ixtiyari elementə ən yaxın uzunluğu müəyyən dəyərdən kiçik başqa element tapmaq çətin məsələdir. Bunu istifadə edərək yeni kriptosistem yaratmaq olar. İki təsadüfi element seçin: u və e, elə ki, e vektorunun uzunluğu müəyyən olunmuş limiti keçməsin. v = u + e cəmini hesablayaraq yeni qəfəs elementi tapmış olursunuz. Artıq, u sizin gizli açarınız, v isə ictimai açarınızdır. Fikir versəniz, v və u arasında məsafə e-yə bərabərdir və e-nin uzunluğu çox kiçik olsa bu iki vektor bir-birinə yaxın olacaq. </span><br />
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;"><br /></span>
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">Təbii ki, kvant kompüterlərinin həll edə bilmədiyi bir çox məsələlər də var. Bunların çoxu, göstərilmiş iki nümunədəki məsələlərə çox oxşardır və ya onlardan törəyib. Məsələn, qəfəs məsələsində elementləri real ədədlərdən deyildə, çoxhədlilərdən seçmək olar. Belə olan halda vurma əməliyyatını funksiyalar üzrə ayrı hesablanan konvolusiya əməliyyatı ilə əvəzləmək lazım gəlir. Və ya, matrislərin yerinə tenzorlar işlətməklə hesablamanı qəlizləşdirmək olar. Məsələlərin çətinliyindən əlavə onların səmərəli tətbiq oluna bilməsi də əsas şərtdir. Maraqlananlara NTRU alqoritmini oxumağı tövsiyə edirik. <a href="https://en.wikipedia.org/wiki/NTRU">https://en.wikipedia.org/wiki/NTRU</a>. </span><br />
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;"><br /></span>
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;"><br /></span>
<br />
<h4>
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">Kvant Kriptoqrafiya</span></h4>
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;"></span><br />
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">Post-kvant kriptoqrafiyanın əsas məğzi klassik hesablama üsulları ilə kvant kompüterlərinə qarşı dayanıqlı sistemlər quraşdırmaqdır. Bir digər həll yolu isə kvanta qarşı kvantla mübarizə aparmaqdır. Kvant fizikasının qeyri-müəyyənliklərindən, və digər məfhumlarından istifadə edən kriptoqrafiya sahəsi kvant kriptoqrafiyasıdır. Əvvəldən də gördüyümüz kimi, ən böyük problem şifrələmək üçün istifadə olunan açarın gizli surətdə tərəflər arasında paylanmasıdır. Bunun üçün İctimai Açar İnfrastrukturu yaradılıb. Kvant kriptoqrafiyasında buna oxşar kvant açar paylanma metodları mövcuddur. Bu metodlarda əsas kvant fizikasının müşahidə prinsipi dayanır. Bildiyimiz kimi, müşahidə etmək kvant halını dəyişdirir. Əgər açar kvant məlumatı kimi ötürülərsə və arada üçüncü şəxs tərəfindən müdaxilə olarsa, müşahidə effekti nəticəsində ötürülən məlumat dəyişəcək, və bu dəyişiklik hər kəsə məlum olacaq. Yəni, məlumat qorunmur, əvəzinə heç kəsin müdaxilə etmədiyi bilinir. Elə bir aparat yoxdur ki, kvant fizikasına qarşı çıxsın və buna görədə bu sistemin təhlükəsizliyi riyazi deyil, fizikidir. </span><br />
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;"><br /></span>
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">İlk kvant açar paylanma alqoritmi 1984-cü ildə yayınlanıb. Aşağıdakı videoda alqoritm vizual canlandırılıb.</span><br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;"><iframe allowfullscreen="" class="YOUTUBE-iframe-video" data-thumbnail-src="https://i.ytimg.com/vi/LaLzshIosDk/0.jpg" frameborder="0" height="266" src="https://www.youtube.com/embed/LaLzshIosDk?feature=player_embedded" width="320"></iframe></span></div>
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;"><br /></span>
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;"><br /></span>
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">Hər iki tərəf, xüsusi həqiqi təsadüfi kvant məlumatı yaradan açar paylayıcısından məlumat alır. Tərəflərdən biri Alice, digəri Bob olsun. Hər iki tərəf, özündə hər yeni kubit qəbul etdikcə bir seçim edir (zər və ya qəpik atır). Bu seçim qəbul etdiyi kubiti hansı bazislə ölçəcəyidir. Ölçmək üçün iki mümkün bazis var: + və x. Bütün kubitləri qəbul edəndən sonra, Bob və Alice istifadə etdiyi bazisləri paylaşır. Ortaq seçilmiş bazislərin nəticələri müqayisə olunur və xəta müəyyən edilmiş sərhəddən az olarsa açar bu bitlər silsiləsi seçilir. Əgər ortada üçüncü şəxs olarsa, bu zaman onun müşahidəsi məlumatı dəyişdirəcək və Alice və Bob-un ölçmələrində bu hiss ediləcək. Əgər xəta sayı çox olarsa, bu proses başdan başlanır.</span><br />
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;"><br /></span>
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">Animasiyadakına oxşar qurğu Çin tərəfindən fəzaya göndərilmiş Misias peykində var. Bu peyk qlobal kvant interneti missiyası üçün dizayn edilmiş ilk peykdir. Tezliklə, Avropa-Asiya arasında, daha sonra isə qlobal kvant internet şəbəkəsi hazırlanacaq. Köhnə məqalələrimizin birində bu peykin Avstriya və Çin arasında video konfransı təhlükəsiz ötürməsi üçün açar payladığını yazmışdıq. Oxu: <a href="https://kvantdunya.blogspot.com/2018/01/internetin-kvant-geleceyi.html" target="_blank">İnternetin kvant gələcəyi</a></span><br />
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;"><br /></span>
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">Əgər açar sürətli və təhlükəsiz ötürülə bilirsə hər iki tərəfə, o zaman əvvəl bəhs etdiyimiz OTP alqoritmindən istifadə etmək olar. Belə bir kvant internet şəbəkəsi maksimum təhlükəsizliyə malikdir.</span><br />
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;"><br /></span>
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">Kvant kriptoqrafiyasında digər nəzəri mövzular da araşdırılır. Klassik kriptoqrafiyada bilinən bir çox protokollar kvant versiyaları ilə əvəzlənir. Olduğun məkanı isbat etmək protokolu kvantla yanaşı xüsusi nisbilik effektlərini də nəzərə alır. </span><br />
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;"><br /></span>
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">Xülasə, kvant və kriptoqrafiya sahələrində çox maraqlı yeniliklər baş verir. Kvant kompüterlərindən öncə onlara qarşı qayanıqlı kriptoqrafiya sistemlərinin quraşdırılması zəruridir. </span><br />
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;"><br /></span>
Kvant Dünyasıhttp://www.blogger.com/profile/08523893389648234088noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7563745249300045052.post-50917838690973312832019-12-30T20:21:00.000+04:002020-01-13T20:19:46.762+04:00Kvant və Kriptoqrafiya 1<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgo8UJ9MSt5XIjZbCKy26P8b7yOct_BAUKRSJMpPEGQ8HLYHVGq9fv86ayeisZVqTJ7czohIJKXfw2WRmTxuVQdcCY7lVxLOarLgwwiSIjf1UvsDMnV_YddrBmEI5ekNuD5Nkf0OmKnk5Dl/s1600/pot.png" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="410" data-original-width="1024" height="256" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgo8UJ9MSt5XIjZbCKy26P8b7yOct_BAUKRSJMpPEGQ8HLYHVGq9fv86ayeisZVqTJ7czohIJKXfw2WRmTxuVQdcCY7lVxLOarLgwwiSIjf1UvsDMnV_YddrBmEI5ekNuD5Nkf0OmKnk5Dl/s640/pot.png" width="640" /></a></span></div>
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;"><br /></span>
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">Kvant kompüterlərinin gətirəcəyi yeniliklər eyni zamanda hal-hazırda geniş istifadə olunan kriptoqrafik əməliyyatlara böyük təhlükə yaradır. Bura internet tarixçəniz, bank hesabatlarınız, rəqəmsal imzalarınız və s. daxildir. Təhlükəni daha yaxşı başa düşməyiniz üçün müasir texnologiyalarda istifadə olunan kriptoqrafiyadan qısa söz açaq. </span><br />
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;"><br /></span>
<br />
<h4>
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">İctimati Açar İnfrastrukturu:</span></h4>
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">Əslində, nəzəri olaraq sındırılamayan şifrələmə mexanizmi mövcuddur. "One-Time Padding" alqoritmi çox sadə işləyir. Uzunluğu <i>n </i>olan <i>m </i>mesajı üçün eyni uzunluqda təsadüfi seçilmiş <i>k </i>açarı ilə şifr <i>c </i>belə hesablanır:</span><br />
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg68GcJN0aW0deQNBVOlHYrMLXY1Slidhd8A4H8LzNCN8ZQVqWW9ysPRTqTOl7XiyvwBk_gbRXFYSzJ0CGIoaNHWUmLiY-wBLl_3fsfSytqhjKytZuCiUzv2sl2GGzrVl0EeA81UPGFUVBL/s1600/otp.png" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="51" data-original-width="264" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg68GcJN0aW0deQNBVOlHYrMLXY1Slidhd8A4H8LzNCN8ZQVqWW9ysPRTqTOl7XiyvwBk_gbRXFYSzJ0CGIoaNHWUmLiY-wBLl_3fsfSytqhjKytZuCiUzv2sl2GGzrVl0EeA81UPGFUVBL/s1600/otp.png" /></a></span></div>
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">Ortadakı XOR əməliyyatı bit əməliyyatıdır və çox sadə hesablanma cədvəli var (ətraflı vikipediadan öyrənə bilərsiniz: <a href="https://az.wikipedia.org/wiki/XOR_elementi" rel="nofollow" target="_blank">https://az.wikipedia.org/wiki/XOR_elementi </a>). Hər şifrələmə zamanı təsadüfi seçilmiş yeni açar mükəmməl təhlükəsizliyə gətirib çıxarır. Verilmiş şifrdən ilkin mesajı əldə etmək üçün eyni əməliyyatı təkrar yerinə yetirmək kifayətdir:<b> m = c <span class="mwe-math-element"><img alt="\oplus " aria-hidden="true" class="mwe-math-fallback-image-inline" src="https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/svg/8b16e2bdaefee9eed86d866e6eba3ac47c710f60" style="height: 2.176ex; vertical-align: -0.505ex; width: 1.808ex;" /> </span><span class="mwe-math-element">k</span></b>. Nəzəri olaraq mükəmməl olsa da, bunu texnologiyaya tətbiq etmək sərfəli olmur. Çünki, hər mesaj üçün eyni uzunluqda açar lazımdır. Düşünün, 1Gb məlumatı şifrələmək üçün yenə 1Gb açar lazım olacaq. Bu da məlumatın sürətli ötürülməsinin qarşısını alır. Bir digər problem isə açarı qarşı tərəfə təhlükəsiz yollamaqla bağlıdır. Düzgün açar olmazsa qarşı tərəf mesajı oxuya bilməz. Açarı üzbəüz də desəniz, sizə qapı arxasından qulaq asan birilərinin olma ehtimalı hər zaman vardır.</span><br />
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;"><br /></span>
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">Birinci problemi həll etmək üçün blok sxemlərdən istifadə olunur. Yəni, şifrələnəcək mesaj müəyyən uzunluqda porsiyalara bölünür, şifrələnir və sonra birləşdirilir. Belə kriptosistemlərdən geniş yayılmışı AES-dir. (<a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/AES">https://tr.wikipedia.org/wiki/AES</a>). Amma, ikinci problem - açarı təhlükəsiz ötürmək - yenə də ciddi boşluqdur.</span><br />
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;"><br /></span>
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">Fikir verdinizsə, yuxarıdakı hər iki şifrələmə mexanizmində şifrələmək və şifrəni açmaq üçün eyni açardan istifadə edilir. Buna görə də, bu cür alqoritmlər Simmetric Şifrləmə üsulları kimi tanınır. Alternativ olaraq, Asimmetrik Şifrələmə üsulları təklif edilmişdir. Belə alqoritmlərdə şifrələmək üçün ictimai və şifrəni açmaq üçün isə gizli açardan istifadə edilir. Bu açarlar hər kəs tərəfindən törədilə bilər. Törətmə mexanizmində çox vaxt tək tərəfli çətin riyazi məsələlər dayanır. Tək tərəfli dedikdə düz istiqamətdə hesablamağın asan, yalnız əks istiqamətdə hesablamağın hardasa qeyri-mümkün olması nəzərdə tutulur. </span><br />
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;"><br /></span>
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">Məsələn, fikrinizdə iki sadə ədəd tutun. (məs: 31 və 23). Bunların hasilini tapın: 31 * 23 = 713. Bu rəqəmlər çox böyük olmadığı üçün cəld hesablaya bilirik. Bəs sualı tərsinə versəm necə? 713 hansı iki sadə ədədin hasilidir? Təbii ki, az öncə bu ədədlərin 23 və 31 olduğunu gördük. Amma, bilməsəydik, tək-tək bütün sadə ədədləri yoxlamağa çalışacaqdıq. Və yaxud da, 713-ün 27-nin kvadratına yaxın olduğunu tez yoxlayaraq, 27 ətrafındakı sadə ədədləri yoxlayardıq. İstənilən halda, uzun vaxtımız gedəcək.</span><br />
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;"><br /></span>
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">Əlbəttə ki, 713-ü iki vuruğa adi kompüterlər saniyənin mində birində ayırar. Lakin, çox böyük ədədlər üçün bu məsələnin optimal həlli hələ də tapılmayıb. Min illərdir bilinən bu məsələnin (qeyri-kvant) səmərəli həll yolu hələ də tapılmayıb. </span><br />
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;"><br /></span>
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">Bu çətinliyi nəzərə alaraq ötən əsrin sonlarına doğru RSA adlı yeni şifrələmə metodu təklif edildi. RSA yuxarıdakı kimi iki böyük sadə ədədin hasilini taparaq, sonra həmin hasillə xüsusi əlaqəyə malik iki yeni e və d ədədini hesablayır. Bu iki ədəd bir-birinə elə-bağlıdır ki, onların hasili mod F(N)-də hər zaman 1-ə bərabərdir. Aydınlıq gətirmək üçün açar törətmə alqoritmini təqdim edirik:</span><br />
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;"><br /></span>
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;"><br /></span>
<br />
<div style="text-align: center;">
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">1.İki sadə p və q ədədi seçin </span></div>
<div style="text-align: center;">
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">2. N = p * q </span></div>
<div style="text-align: center;">
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">3. F(N) = (1-p)(1-q)</span></div>
<div style="text-align: center;">
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">4. Elə e ədədi tapın ki ƏBOB(e, F(N)) = 1 şərti ödənsin</span></div>
<div style="text-align: center;">
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">5. Elə d ədədi tapın ki, e * d mod F(N) = 1 şərti ödənsin</span></div>
<div style="text-align: center;">
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">6. d gizli açardır. e və N isə ictimai</span></div>
<div style="text-align: left;">
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;"><br /></span></div>
<div style="text-align: left;">
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">Bu addımları icra edərək, sonda iki açar əldə edilir: ictimai açarla şifrələnən mesajları gizli açarla açmaq mümkündür. Bu və digər riyazi hesablamalar və isbatlarla tanış olmaq üçün yenə vikipediyaya baxmağınızı tövsiyə edirik: <a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/RSA_Algoritmas%C4%B1" target="_blank">https://tr.wikipedia.org/wiki/RSA_Algoritmas%C4%B1 </a></span></div>
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;"><br /></span>
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">İctimai Açar infrastrukturunda hər kəsin ictimai açarı bilinir və ya əldə etmək mümkündür. Gizli açarlar isə qorunmalıdır. Birinə mesaj yollamaq lazım gələndə o şəxsin ictimai açarı istifadə olunur. Müvafiq şəxs isə özünün gizli açarı ilə sizin yolladığınız mesajı oxuya biləcək. Lakin, dedik ki, açarları istənilən şəxs törədə bilər. Bəs onda, siz necə əmin ola bilərsiniz ki, sizə verilmiş açar mesaj göndərəcəyiniz şəxsin açarıdır? Bunun üçün notariat sistemi kimi üçüncü sərbəst səlahiyyətli nümayəndə olmalıdır. Necə ki, dövlət notariuslara xüsusi hüquq verir, eləcə də, açar təsdiqləyicilərə də hüquq verən mərkəzi səlahiyyətli orqan var və "root CA" adlanır. Ümumiyyətlə, açarın müvafiq şəxsə aid olduğunu göstərmək üçün CA-lər müvafiq sertifikat verir və bu sertifikatları onların ictimai açarları ilə təsdiqləmək mümkündür. </span><br />
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;"><br /></span>
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">Gəlin, bir nümunə ilə yuxarıda yazılanları başa düşək. İnternetdə təhlükəsiz məlumat alış-verişi üçün hər saytın öz ictimai və gizli açarı olur. Sayta girərkən ictimai açar sizin kompüterə yüklənir. Brauzer tərəfindən düzgünlüyü yoxlandıqdan sonra, saytın kodları yəni görmək istədiyiniz məlumat server tərəfindən göndərilir. Praktiki yoxlamaq üçün brauzerinizdə ünvan çubuğunda saytın ünvanından əvvəl (ya da sonra) göstərilmiş qıfıl işarəsinə çıqqıldadın və "View Certificate" və ya "More Information" bölməsinə girin. Sertifikatın CA tərəfindən təsdiqlənmiş sayt idarəçisinin ictimai açarı olur. Bütün brauzerlər bir çox tanınmış CA-lərin ictimai açarını bilir və yerindəcə sertifikatın düzgünlüyünü təsdiq edir. </span><br />
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;"><br /></span>
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">Beləliklə açarı ötürmək problemini bir növ həll etmiş olduq. Gizli açar heç zaman ötürülmədiyi üçün artıq təhlükə ortadan qalxır. Lakin, başqa problem ortaya çıxır. Yuxarıda göstərilmiş üsullarla məlumatı şifrələmək və ya şifrəni açmaq səmərəsiz hesablamadır. Çünki, böyük ədədlərin üzərində qüvvətə yüksəltmək kimi riyazi əməliyyatlar aparmaq vaxt və prosessor gücü tələb edir. AES kimi simmetrik şifrələmə ilə RSA kimi asimmetrik şifrələməni birləşdirərək daha güclü hibrid şifrələmə mexanizmi əldə etmək olar. Məsələn, saytların şifrələnmə metodları brauzerlərdə çox vaxt belə qeyd olunur:</span><br />
<br />
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">TLS_ECDHE_RSA_WITH_CHACHA20_POLY1305_SHA256 </span><br />
<br />
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">Burada TLS təhlükəsizlik protokolu, ECDHE - Elliptic Curve Diffie-Hellman Exchange, ilkin açar dəyişmə alqoritmi, RSA_WITH_CHACHA20 istifadə olunan asimetrik şifrələmə metodu, POLY1305 simmetrik şifrələmə metodu, SHA256 isə təsdiqlənmək üçün istifadə olunan əlavə alqoritmdir. Burada, saytın və istifadəçi məlumatları POLY1305 ilə şifrələnir. Şifrələmə açarı isə server və brauzerdə ayrı-ayrılıqda ortaq dəyərdən törənir. Bu ortaq dəyər isə ECDHE ilə yenə ayrı-ayrı hesablanır. RSA ilə törədilmiş açarların düzgünlüyü yoxlanır və bu zamanda açarın özü deyil, onunla şifrələnmiş əvvəlki danışıqlar şifrələnir. Əgər hər iki tərəfdə eyni açar varsa və hər iki tərəf eyni danışıqları aparıbsa (yəni, ortada üçüncü şəxs yoxdursa) o zaman açar göndərilmiş şifri aça biləcək. Bununla da təhlükəsiz əlaqə yaradılmış oldu. </span><br />
<br />
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;"><br /></span>
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;">Göründüyü kimi, təhlükəsiz məlumat ötürmək qəliz riyazi hesablamalarla baş tutur. Xakerlər və tədqiqatçılar istifadə olunan alqoritmlərin təhlükəsizliyinə əmin olmaq üçün hər gün yeni sındırma üsulları yoxlayır və qismən uğurlu olurlar. Ortada insan faktoru olduğu üçün, mütləq təhlükəsizlik deyə bir anlayış da yoxdur. Lakin, müasir kompüterlərin gücü onu deməyə imkan verir ki, İctimai Açar İnfrastrukturu yetəri qədər etibarlıdır. Buna görə də, internetdə, banklarda, rəqəmsal imzalamada (Asanİmza), bitcoində, bəzi ölkələrdə keçirilən elektronik seçkilərdə, və bir çox iqtisadi və ya siyasi platformalarda ictimai açarlardan istifadə olunur. Elə bu geniş yayılma əslində gələcəkdə böyük təhlükə doğurur: kvant kompüterləri ilə RSA və digər istifadə olunan asimmetrik şifrələmə mexanizmlərindəki açar törətmə alqoritmlərini sındırmaq mümkündür. Davamı növbəti yazıda.</span><br />
<span style="font-family: "times" , "times new roman" , serif;"><br /></span>Kvant Dünyasıhttp://www.blogger.com/profile/08523893389648234088noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7563745249300045052.post-34210478233530483612019-05-13T08:08:00.001+04:002019-05-13T08:08:22.689+04:00Informasiya və Kvant<span style="font-family: inherit;">Bir əsr əvvəl kvant mexanikası kainatın ən təməl quruluşu haqqında düşüncələrimizi dəyişdi. Bugün, alimlər məlumatı teleportasiya etmək, sındırılamayan şifrlər düzəltmək, və yeni nəsil güclü kompüterlər düzəltmək üçün kvant fizikasını istifadə edirlər. Yeni texnoloji inqilabın eşiyindəyik.</span><br />
<span style="font-family: inherit;"><span style="font-family: inherit;"><br /></span>
</span><br />
<table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto; text-align: center;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjxzBSsaE6n0ey2iswL3hLv4r0ie6-coMHsolvqWAMzio4doyAEIX6Th2SOoviLzOPQG4EBiBtGWqUIZwlpaMcjnGjxoyaLh4GF6-YUz8Qri4O5aGHgHGPtflO4EGhH5tVnHeGlqWKuTZKr/s1600/quantum.png" imageanchor="1" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><span style="color: black; font-family: inherit;"><img border="0" data-original-height="582" data-original-width="900" height="412" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjxzBSsaE6n0ey2iswL3hLv4r0ie6-coMHsolvqWAMzio4doyAEIX6Th2SOoviLzOPQG4EBiBtGWqUIZwlpaMcjnGjxoyaLh4GF6-YUz8Qri4O5aGHgHGPtflO4EGhH5tVnHeGlqWKuTZKr/s640/quantum.png" width="640" /></span></a></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><span style="font-family: inherit; font-size: small;">Mənbə: https://www.leyton.com/blog/?p=1481-applications-quantum-information</span></td></tr>
</tbody></table>
<span style="font-family: inherit;"><br /></span>
<span style="font-family: inherit;"><span style="font-family: inherit;"></span><br /></span>
<span style="font-family: inherit;"><span style="font-family: inherit;"></span>
<span style="font-family: inherit;"></span></span>
<span style="font-family: inherit;"><span style="font-family: inherit;"></span>
<span style="font-family: inherit;"><b>İnformasiya</b> hər yerdədir - <span style="font-family: inherit;">kitablarda</span>, mesajlarda, DNTdə, kompüterlərdə. Vikipediada Azərbaycan dilində tərifi belə verilib: "<span style="background-color: white;">verilənlərdə insanların gördüyü mahiyyət, qiymət". İnformasiyanı yalnız kompüterlərdəki bit və baytlarla sərhədləndirmək düz deyil. Vərəqə yazdığımız mürəkkəb tərkibindəki molekulların fiziki xassələrindən əlavə, kağız üzərindəki görünüşünə görə informasiya daşıyır. İnformasiyanın elmi isə məlumatın əldə olunması, "təmizlənməsi", ötürülməsi və istifadə edilmə yollarını öyrənir. Hazırda bir çox universitetlərdə "İnformasiya Texnologiyaları", "İnformasiya Texnologiyalarının İdarə Edilməsi", "İnformasiyanın Təhlükəsizliyi" və oxşar adlarda fakültə və ixtisaslar mövcuddur. Eləcə də, bu ixtisaslara yiyələnlərin rahatlıqla yüksək maaşlı iş tapmasının səbəbi bu sahəyə olan tələbatın günü-gündən artdığını və vacibliyini göstərir. Ən geniş yayılmış informasiya texnologiyası kimi kompüterləri nümunə gətirmək olar. "Kompüter Elmləri" və "Kompüter Mühəndisliyi" də prioritet sahələrdən hesab olunur. </span></span></span><br />
<span style="font-family: inherit;"><span style="background-color: white;"><span style="font-family: inherit;"></span></span><br /></span>
<span style="font-family: inherit;"><span style="background-color: white;"><span style="font-family: inherit;"></span></span>
<span style="color: #222222; font-family: inherit;"><span style="background-color: white;">Orta məktəb dərsliklərində də qeyd olunduğu kimi informasiyanın əsas vahidi bitdir (<b>bi</b>nary digi<b>t</b>- ikili rəqəm). Bir bit iki fərqli məlumatı ifadə edir: 0 və 1. İstənilən məlumatı bitlə ifadə etmək olar. Bunun üçün öncə ixtiyari məlumat formasını ikili say sisteminə çevirmək lazımdır. Məlumatın neçə bit olması onun ikili say sistemində göstərilməsi üçün neçə 1 və ya 0ların lazım olmasıdır. Məsələn, 17 ədədini ikili say sistemində 10001 kimi göstərildiyindən, deyə bilərik ki, 17 ədədi 5 bitlik informasiya daşıyır. Ədədlər, yazı, emojilər, şəkillər və videolar, mahnılar və s. hər şeyi ikili say sisteminə gətirmək mümkündür. Məlumat böyüdükcə onu ifadə etmək üçün lazım gələn bit sayı da artır. Buna görə də yeni vahidlər və terminlərdən istifadə olunur. 1 Bayt 8 bitə bərabərdir. 1 Kilobit = 1000 bit, 1 Meqabit = 1000 Kilobit, 1 Qiqabit = 1000 Meqabit və s. Kompüterinizdəki faylların "çəkisi" onların kompüterin yaddaşında neçə bit yer tutduğunu göstərir. </span></span></span><br />
<span style="font-family: inherit;"><span style="color: #222222; font-family: inherit;"><span style="background-color: white;"></span></span><br /></span>
<span style="font-family: inherit;"><span style="color: #222222; font-family: inherit;"><span style="background-color: white;"></span></span>
<span style="color: #222222; font-family: inherit;"><span style="background-color: white;">Əgər kağız üzərindəki yazı da informasiyadırsa, onda onu necə ölçək? Bu sual hamının ağlına gələ bilər. Lakin, bunu elmi məsələ kimi ciddiyə alıb, həll təklif edən ilk insan Klod Şannon olub. Məlumatı doğru şəkildə ötürmək üçün rabitənin riyazi nəzəriyyəsini yaradır. Belə olan halda, informasiya işarələrin ardıcıllığıdır. Məsələn, yazıda hərflərin ardıcıllığı, şəkildə piksellər və s. Sözlərin çəkisi hərflərdən asılıdır. Eyni uzunluqlu sözlər fərqli informasiya daşıya bildiyi üçün, hərflərin də fərqli çəkisi var. Şanon bunun üçün hərflərin istifadə olunma tezliyini seçib. Və sonda, bitlə ifadə edə bilmək üçün iki əsasdan loqarifm istifadə edir:</span></span></span><br />
<span style="font-family: inherit;"><span style="color: #222222; font-family: inherit;"><span style="background-color: white;"><br /></span></span>
</span><br />
<table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto; text-align: center;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgpq5ReUuqdPn7DK6DCd_mALzIDkrLizAiWGXto5NPZXxmn4Pv84CMFiEzFatTeJpxGCR2lLSs6KCq6n76_1DB87CeWHNiLJAai-k8_4c-h1aEn89yN7KywEw50uJUy3DbYc5Al5b-orYs0/s1600/entropy.JPG" imageanchor="1" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><span style="color: black; font-family: inherit;"><img border="0" data-original-height="99" data-original-width="354" height="89" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgpq5ReUuqdPn7DK6DCd_mALzIDkrLizAiWGXto5NPZXxmn4Pv84CMFiEzFatTeJpxGCR2lLSs6KCq6n76_1DB87CeWHNiLJAai-k8_4c-h1aEn89yN7KywEw50uJUy3DbYc5Al5b-orYs0/s320/entropy.JPG" style="cursor: move;" width="320" /></span></a></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><span style="font-family: inherit; font-size: small;">İnformasiya (Şanon) entropiyası düsturu. Mənbə: vikipedia</span></td></tr>
</tbody></table>
<span style="font-family: inherit;"><span style="color: #222222; font-family: inherit;"><span style="background-color: white;"></span></span><br /></span>
<span style="font-family: inherit;"><span style="color: #222222; font-family: inherit;"><span style="background-color: white;"></span></span>
</span>
<div style="text-align: left;">
<span style="color: #222222; font-family: inherit;"><span style="background-color: white; font-family: inherit;">Bu düstur termodinamikadakı entropiya düsturuna bənzədiyi üçün S kəmiyyəti informasiyanın entropiyası adlanır və vahidi bitdir. Məlumatı ən qısa şəkildə ifadə etmək üçün mütləq onun entropiyası qədər bit lazımdır.</span></span></div>
<div style="text-align: left;">
<span style="font-family: inherit;"><b><span style="font-family: inherit;"></span></b><br /></span>
<b><span style="font-family: inherit;"></span></b></div>
<div style="text-align: left;">
<span style="font-family: inherit;"><b>Kvant </b><span style="background-color: white;">dünyasında da informasiya anlayışı var. Məsələn, su molekulunda iki Hidrogen-Oksigen rabitəsi arasındakı bucağın 104.5 olması bir məna kəsb edir. Lakin, kvant mexanikasında bəzi şeylər fərqlidir. Burada, kvant məlumatının vahidi bit deyil, kubitdir. 1 kubit eyni anda həm 0, həm 1, həm də bu iki dəyərin sonsuz fərqli birləşməsi ola bilər. Bu birləşmələr superpozisiyalar adlanır. İxtiyari ikili sistemlərə kubit adı vermək olar. Məsələn, yalnız iki mümkün enerji halı olan sistem, elektronun spin xassəsi, fotonun polyarlığı və s. Bu çəkilən nümunələrdə hər zaman iki bir-birindən asılı olmayan (ortoqonal) hal var. Bunları |0⟩ və |1⟩ halı kimi işarələmək olar. Beləliklə, bir kubiti </span></span><br />
<span style="font-family: inherit;"><span style="background-color: white; font-family: inherit;">|x⟩ = a|0⟩+ b|1⟩</span></span><br />
<span style="font-family: inherit;">şəklində göstərmək olar. Kvant mexanikasının normalizasiya prinsipi burada da keçərlidir. Yəni, əmsalların kvadratları cəmi 1-ə bərabər olmalıdır. Beləliklə, informasiya nəzəriyyəsi və kvant mexanikasını birləşdirərək yeni informasiyanın kvant nəzəriyyəsini əldə etmiş oluruq. Kvant İnformasiyası Elmi, informasiyanın kvant fizikası təsirlərdən asılılığından yola çıxaraq bu sahəni öyrənir. </span><br />
<span style="font-family: inherit;"><br /></span>
<span style="font-family: inherit;">Kvant məlumatlarını sıxlıq operatoru (sıxlıq matrisi) ilə ifadə etmək olar. Əgər hər hansısa sistem bir neçə fərqli halda müvafiq ehtimallarla ola bilərsə, o zaman ümumi sistemin sıxlıq operatoru aşağıdakı şəkildədir:</span><br />
<span style="font-family: inherit;"><br /></span>
<table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto; text-align: center;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhVUCw-vvaVkqMqZGdUKe0rApOEjS0OEP4SSZAOZ71iurmE2iiNuyKUot-MQfjeKZrAwjz3lI-JtV-Q3sKW985ctfJKdCsSQX2vK-G7pTNHXt1CiNX3y3oJbH_Yp4-qWN9O15NmB_IvBhwA/s1600/densitymatrix.JPG" imageanchor="1" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><span style="color: black; font-family: inherit;"><img border="0" data-original-height="118" data-original-width="393" height="96" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhVUCw-vvaVkqMqZGdUKe0rApOEjS0OEP4SSZAOZ71iurmE2iiNuyKUot-MQfjeKZrAwjz3lI-JtV-Q3sKW985ctfJKdCsSQX2vK-G7pTNHXt1CiNX3y3oJbH_Yp4-qWN9O15NmB_IvBhwA/s320/densitymatrix.JPG" width="320" /></span></a></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><span style="font-family: inherit; font-size: small;">Sıxlıq operatoru</span></td></tr>
</tbody></table>
<div style="text-align: left;">
<span style="font-family: inherit;">Sıxlıq operatoru ehtimalı 1 olan bir haldan ibarət olarsa bu hal saf hal, deyilsə qarışıq hal adlanır. Kvant məlumatının entropiyası da oxşar olaraq belə təyin olunub:</span></div>
<table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto; text-align: center;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjSd6B36nJ2yhwxohczousqpRaR8LLfO1Fn6-BecI9EUBFVUVc0wImzYwCgtOfcjo7mhUWMwzJ4ivexLv1_FRdtNq09n5lqCLdSc4ul9OEFqFlyrL1vjeSxRRRakITivcgoKLIKZT2H0jUz/s1600/neymanentropy.JPG" imageanchor="1" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><span style="color: black; font-family: inherit;"><img border="0" data-original-height="64" data-original-width="398" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjSd6B36nJ2yhwxohczousqpRaR8LLfO1Fn6-BecI9EUBFVUVc0wImzYwCgtOfcjo7mhUWMwzJ4ivexLv1_FRdtNq09n5lqCLdSc4ul9OEFqFlyrL1vjeSxRRRakITivcgoKLIKZT2H0jUz/s1600/neymanentropy.JPG" /></span></a></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><span style="font-family: inherit; font-size: small;">von Neyman entropiyası düsturu <br />(bəzi mənbələrdə natural loqarifm əvəzinə 2 əsasdan loqarifm istifadə olunur)</span></td></tr>
</tbody></table>
<div style="text-align: left;">
<span style="font-family: inherit;">Saf hal eyni zamanda entropiyası sıfıra bərabər olan haldır. Qarışıq halın entropiyası maksimum olarsa bu hal "dolanıqlı" (entangled) hesab edilir.</span></div>
<div style="text-align: left;">
<span style="font-family: inherit;"><br /></span></div>
<div style="text-align: left;">
<span style="font-family: inherit;">Kvant İnformasiyası Elmi yeni olmasına baxmayaraq, çox sürətlə genişləyən bir elm sahəsidir. Kvant hesablama nəzəriyyəsi və kvant kriptoqrafiyası mövzularına da ən az bu qədər uzun məqalələr yazmaq olar. Növbəti yazılarımızda müasir kvant kompüterləri, kvant alqoritmləri və kvant kriptoqrafiyasından bəhs edəcik</span></div>
</div>
Kvant Dünyasıhttp://www.blogger.com/profile/08523893389648234088noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-7563745249300045052.post-85501903007120886532018-06-18T17:17:00.000+04:002018-06-18T17:17:42.596+04:00Mach Prinsipi nədir? Furkan Semih Dündar. Boğaziçi Üniversiteti, Fizika Fakültəsi<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgX4vUiNvreV8K5JVNsYy-D1SiAI3CUMctIALxzXOI9pabNgXVbfiV5RxrdpCGurjMsnKyFUFVEH0ul4GTTWkIHWezttrZbniMNyGGxHe0KvaBwJHkZI7B9fI5akyzp-Um2kHstDpfllbqO/s1600/mach-prinsipi-n%25C9%2599dir-1.png" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="500" data-original-width="780" height="410" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgX4vUiNvreV8K5JVNsYy-D1SiAI3CUMctIALxzXOI9pabNgXVbfiV5RxrdpCGurjMsnKyFUFVEH0ul4GTTWkIHWezttrZbniMNyGGxHe0KvaBwJHkZI7B9fI5akyzp-Um2kHstDpfllbqO/s640/mach-prinsipi-n%25C9%2599dir-1.png" width="640" /></a></div>
<h3 style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 23px; line-height: 1.3; list-style: none; margin: 0px 0px 0.5em; outline: none; padding: 0px; text-align: center;">
<br /></h3>
<h3 style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 23px; line-height: 1.3; list-style: none; margin: 0px 0px 0.5em; outline: none; padding: 0px; text-align: center;">
Önsöz</h3>
<div style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; line-height: 26px; list-style: none; margin-bottom: 25px; outline: none; padding: 0px; text-align: justify;">
Bu yazıda Mach Prinsipi ilə başlayaraq <a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Shape_dynamics" style="background-color: transparent; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #00bf80; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px; text-decoration-line: none; transition: 0.15s;">Forma Dinamikası</a> adlanan cazibə nəzəriyyəsinin izah etməyə doğru yola çıxacağıq. Bu yazı seriyasında məni yalnız buraxmayacaq bütün azərbaycanlı izləyicilərə canı-könüldən təşəkkür etməyi özümə borc bilirəm. Ayrıca, yazılarımı tərcümə edən, qiymətli dostum Sadiq Şamilova da təşəkür edirəm.</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; line-height: 26px; list-style: none; margin-bottom: 25px; outline: none; padding: 0px; text-align: justify;">
Hal-hazırda fizika ədəbiyyatlarında Mach Prinsipinin <span style="border: 0px; box-sizing: border-box; font-weight: 600; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">ondan çox</span> izahı vardır. Bunların bəziləri texniki terminlər olsa da (fizik olmayan oxuyucular üçün önəmli olan şey texniki detallar deyil, ədəbiyyatlarda bu prinsip üzərində uzlaşma olmamasıdır), izahları aşağıdakı kimi verə bilərik:</div>
<h4 style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 17px; line-height: 1.3; list-style: none; margin: 0px 0px 0.5em; outline: none; padding: 0px;">
Mach Prinsipi tərifləri</h4>
<div style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; line-height: 26px; list-style: none; margin-bottom: 25px; outline: none; padding: 0px;">
<span style="border: 0px; box-sizing: border-box; font-weight: 600; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">Mach 0.</span> Uzaq qalaktikaların ortalama hərəkəti olaraq ifadə edildiyi üzrə kainat lokal ətalət sistemlərinə nəzərən fırlanmır.<br style="border: 0px; box-sizing: border-box; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;" /><span style="border: 0px; box-sizing: border-box; font-weight: 600; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">Mach 1</span>. Nyutonun qravitasiya sabiti − G dinamik sahədir.<br style="border: 0px; box-sizing: border-box; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;" /><span style="border: 0px; box-sizing: border-box; font-weight: 600; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">Mach 2.</span> Kosmik boşluqda ətalətsiz cisim yoxdur.<br style="border: 0px; box-sizing: border-box; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;" /><span style="border: 0px; box-sizing: border-box; font-weight: 600; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">Mach 3.</span> Lokal ətalət sistemləri kosmik hərəkətdən və maddə paylanmasından elə təsirlənmişdir ki, bu sistemlərdən baxıldıqda maddənin ortalama hərəki olaraq ifadə edilən kainatın fırlandığı müşahidə edilmir.<br style="border: 0px; box-sizing: border-box; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;" /><span style="border: 0px; box-sizing: border-box; font-weight: 600; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">Mach 4.</span> Kainat qapalıdır.<br style="border: 0px; box-sizing: border-box; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;" /><span style="border: 0px; box-sizing: border-box; font-weight: 600; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">Mach 5.</span> Kainatın bucaq momenti, momenti və enerjisi sıfırdır.<br style="border: 0px; box-sizing: border-box; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;" /><span style="border: 0px; box-sizing: border-box; font-weight: 600; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">Mach 6.</span> Maddənin ətalətsizliyini kainatdakı maddənin paylanması müəyyən edir.<br style="border: 0px; box-sizing: border-box; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;" /><span style="border: 0px; box-sizing: border-box; font-weight: 600; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">Mach 7.</span> Kainatdakı bütün maddəni ortadan qaldırsanız, ortada kosmos qalmaz.<br style="border: 0px; box-sizing: border-box; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;" /><span style="border: 0px; box-sizing: border-box; font-weight: 600; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">Mach 8.</span> <span style="border: 0px; box-sizing: border-box; font-weight: 600; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">Ω=4πρGT<span style="border: 0px; box-sizing: border-box; font-size: 11.25px; line-height: 0; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">2</span></span> – bu ədəd birlik mərtəbədə dəqiq bir ədədir. <span style="border: 0px; box-sizing: border-box; font-weight: 600; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">ρ </span> kainatın ortalama sıxlığı, <span style="border: 0px; box-sizing: border-box; font-weight: 600; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">G</span> qravitasiya sabiti, <span style="border: 0px; box-sizing: border-box; font-weight: 600; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">T</span> isə Habl zamanıdır.<br style="border: 0px; box-sizing: border-box; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;" /><span style="border: 0px; box-sizing: border-box; font-weight: 600; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">Mach 9</span>. Heç bir şey mütləq deyil.<br style="border: 0px; box-sizing: border-box; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;" /><span style="border: 0px; box-sizing: border-box; font-weight: 600; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">Mach 10.</span> Bir sistemin ümumi, sabit fırlanışı və yerdəyişməsi müşahidə edilə bilməz.</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; line-height: 26px; list-style: none; margin-bottom: 25px; outline: none; padding: 0px; text-align: justify;">
Bunlar ədəbiyyatda olan təriflərdən bəziləridir. Bizim üçün əsas olan tərifi vermədən öncə bəzi riyazi məfhumları izah etmək lazımdır.</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; line-height: 26px; list-style: none; margin-bottom: 25px; outline: none; padding: 0px; text-align: justify;">
<span style="border: 0px; box-sizing: border-box; font-weight: 600; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;"></span></div>
<div class="index-title" data-title="Ölçü simmetriyası" id="olcu-simmetriyasi" style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">
</div>
<span style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; font-weight: 600; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">Gauge Symmetry (Ölçü simmetriyası):</span><span style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; font-weight: 600; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;"> </span><span style="background-color: white; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px;">Ölçü simmetriyası nəzəriyyənin qeyri-fiziki simmetriyalarına verilmiş addır. Belə ki, bir nəzəriyyədə bəzi </span><span style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; font-weight: 600; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">ölçü</span><span style="background-color: white; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px;"> </span><span style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; font-weight: 600; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">dəyişiklikləri</span><span style="background-color: white; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px;"> ediriksə və bu dəyişiklər müşahidə olunabilən hallara təsir etmirsə, onda deyirik ki, nəzəriyyə </span><span style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; font-weight: 600; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">ölçü simmetriyasına</span><span style="background-color: white; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px;"> sahibdir. Məsələn, Nyutonun Klassik Mexanikası bütün kainat boyunca irəliləmə hərəkətinə görə simmetrikdir. Yəni, bütün kainatdakı maddəni tutub bir metr yuxarı daşıdıqda ( və ya aşağı, sizə qalıb) kainat yenə bildiyimiz kainat olaraq qalır. Heç bir şey dəyişmir. Ona görə “Nyuton mexanikasında irəliləmə simmetriyası var” deyə bilərik.</span><br />
<div style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; line-height: 26px; list-style: none; margin-bottom: 25px; outline: none; padding: 0px;">
</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; line-height: 26px; list-style: none; margin-bottom: 25px; outline: none; padding: 0px; text-align: justify;">
<span style="border: 0px; box-sizing: border-box; font-weight: 600; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;"></span></div>
<div class="index-title" data-title="Ölçü qrupu" id="olcu-qrupu" style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">
</div>
<span style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; font-weight: 600; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">Gauge Group (Ölçü qrupu): </span><span style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; font-weight: 600; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">Ölçü qrupu</span><span style="background-color: white; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px;"> ölçü dəyişmələrinin yaratdığı grupdur. Bunun üçün ölçü dəyişmələrində bəzi xüsusiyyətlərə riayət edilməsi lazımdır. ( Bunlara qrup xüsusiyyətləri və ya aksiomlar da deyilir):</span><br />
<div style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; line-height: 26px; list-style: none; margin-bottom: 25px; outline: none; padding: 0px;">
</div>
<ol style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; list-style: none; margin: 0px 0px 20px 20px; outline: none; padding: 0px 0px 0px 15px;">
<li style="border: 0px; box-sizing: border-box; list-style: decimal; margin: 0px 0px 5px; outline: none; padding: 0px;"> Vahid Element: Sistemdə heç bir proses reallaşdırmayan simmetriya mövcuddur.</li>
<li style="border: 0px; box-sizing: border-box; list-style: decimal; margin: 0px 0px 5px; outline: none; padding: 0px;">Tərs Element: Bir simmetriya dəyişməsinin təsirini geri çevirə bilmə xüsusiyyətinə sahip tərs simmetriya dəyişməsi mövcuddur. Məsələn, yuxarıdakı nümunədə Nyuton mexanikasında kainatı bir metr yuxarı və sonra bir metr aşağıya sürüşdürdük. Aşağıya sürüşdürmə yuxarıya sürüşdürmənin tərsidir.Və bir-birinə tərs olan dəyişikliklər nəticə etibarilə Vahid Elementi verir.</li>
<li style="border: 0px; box-sizing: border-box; list-style: decimal; margin: 0px 0px 5px; outline: none; padding: 0px;"> Qapalılıq: Ard-arda tətbiq edilən ölçü dəyişikliklərin də ölçü dəyişikliklərinə sahib olması lazımdır.</li>
<li style="border: 0px; box-sizing: border-box; list-style: decimal; margin: 0px 0px 5px; outline: none; padding: 0px;">Birləşmə Xüsusiyyəti: Fərz edək ki, A,B,C ölçü dəyişiklikləri mövcuddur və ard-arda tətbiq edilir. A-dan öncə B və C cütünü tətbiq etməklə, C-dən sonra A və B cütünü tətbiq etmək arasında heç bir fərq yoxdur. Riyazi dildə ifadə edəcək olsaq, birləşmə xüsusiyyəti belədir: <span style="border: 0px; box-sizing: border-box; font-weight: 600; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">A(BC)=(AB)C</span></li>
</ol>
<div style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; line-height: 26px; list-style: none; margin-bottom: 25px; outline: none; padding: 0px;">
<span style="border: 0px; box-sizing: border-box; font-weight: 600; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px; text-align: center;"></span></div>
<div class="index-title" data-title="Konfiqurasiya Fəzası" id="konfiqurasiya-fezasi" style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">
</div>
<span style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; font-weight: 600; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px; text-align: center;">Configuration Space (Konfiqurasiya Fəzası): </span><span style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px; text-align: center;">Bir nəzəriyyənin icazə verdiyi bütün hallar toplusu, fəzasıdır.</span><br />
<div style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; line-height: 26px; list-style: none; margin-bottom: 25px; outline: none; padding: 0px;">
</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; line-height: 26px; list-style: none; margin-bottom: 25px; outline: none; padding: 0px;">
<span style="border: 0px; box-sizing: border-box; font-weight: 600; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;"></span></div>
<div class="index-title" data-title="Ekvivalentlik Sinifi" id="ekvivalentlik-sinifi" style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">
</div>
<span style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; font-weight: 600; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">Equivalence Class (Ekvivalentlik Sinifi): </span><span style="background-color: white; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px;">Bir çoxluğun bir-birinə ekvivalent olan elementlərinin yaratdığı çoxluqdur.</span><br />
<div class="clearfix" style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px; zoom: 1;">
</div>
<hr class="divider divider-dashed" style="background-color: white; border-bottom-color: initial; border-image: initial; border-left-color: initial; border-right-color: initial; border-style: dashed; border-top-color: rgba(0, 0, 0, 0.1); border-width: 2px 0px 0px; box-sizing: content-box; clear: both; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; height: 0px; list-style: none; margin: 20px 0px; outline: none; padding: 0px;" />
<div style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; line-height: 26px; list-style: none; margin-bottom: 25px; outline: none; padding: 0px;">
<span style="border: 0px; box-sizing: border-box; color: #333333; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">Bu yazıda bizim mənimsədiyimiz (daha sonra Forma Dinamikası Nəzəriyyəsini izah edərkən istifadə edəcəyimiz) tərif isə Culian Barbura (2010) aiddir.</span></div>
<div style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; line-height: 26px; list-style: none; margin-bottom: 25px; outline: none; padding: 0px;">
<span style="border: 0px; box-sizing: border-box; font-weight: 600; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;"></span></div>
<div class="index-title" data-title="Mach 11" id="mach-11" style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">
</div>
<div class="box note alignleft" style="background: rgb(255, 253, 219); border: 0px rgb(233, 229, 158); box-sizing: border-box; clear: both; color: #756f00; float: left; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; list-style: none; margin: 0.375em 1.75em 20px 0px; outline: none; padding: 20px; text-shadow: rgb(255, 255, 255) 0px 1px 1px; word-wrap: break-word;">
<div class="box-inner-block" style="border: 0px; box-sizing: border-box; list-style: none; margin: 0px; min-height: 30px; outline: none; padding: 0px 0px 0px 50px;">
<span class="fa tie-shortcode-boxicon" style="-webkit-font-smoothing: antialiased; border: 0px; box-sizing: border-box; display: inline-block; float: left; font-family: FontAwesome; font-size: inherit; font-stretch: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: 1; list-style: none; margin: 0px 0px 0px -50px; outline: none; padding: 0px; text-rendering: auto;"></span><span style="border: 0px; box-sizing: border-box; color: red; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;"><span style="border: 0px; box-sizing: border-box; font-weight: 600; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">Mach 11:</span></span> <span style="border: 0px; box-sizing: border-box; color: black; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">Bir fiziki nəzəriyyənin konfiqurasiya fəzasını təsəvvür edək və bunun üzərindən bir ekvivalentlik əlaqəsi quraq: bir-birinə ölçü dəyişiklikləri vasitəsilə çevrilən bütün hallar bir-birlərinə bərabərdir, eynidir. Əlimizdə artıq bir eynilik əlaqəsi olduğuna görə artıq konfiqurasiya fəzamızı eynilik (ekvivalent) siniflərinə ayırabilərik. Fərz edək ki, bunu etdik. Sonra bu ekvivalentlik siniflərindən bir element seçək və daha<span style="border: 0px; box-sizing: border-box; color: red; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;"><span style="border: 0px; box-sizing: border-box; font-weight: 600; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;"> sadələşdirilmiş konfiqurasiya fəzamızı</span></span> yaradaq. Sadələşdirilmiş konfirqurasiya fəzasındakı elementlər bir-birlərindən <span style="border: 0px; box-sizing: border-box; color: red; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;"><span style="border: 0px; box-sizing: border-box; font-weight: 600; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">fiziki olaraq</span></span> fərqlidir. Əgər fərqli olmasaydılar, bir-birlərinə ölçü dəyişiklikləri vasitəsi ilə çevrilərdilər ki, bu da onları əvvəlki, əsas konfiqurasiya fəzasının daxilindəki eyni ekvivalentlik sinifinə daxil edərdi və ordan bir təmsilçi element seçəcəyimiz zaman sadəcə birini seçməyə məcbur qalardıq. İndi artıq istədiyimiz fəzanı əldə etdik. Sadələşdirilmiş konfiqurasiya fəzasında əgər bir nöqtə və bir istiqamət ya da bir nöqtə və bir toxunan vektoru sistemin təkamülünü yeganə bir şəkildə müəyyən edə bilirsə, bu nəzəriyyənin Mach prinsipi ilə uyğun olması mənasına gəlir.</span></div>
</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; line-height: 26px; list-style: none; margin-bottom: 25px; outline: none; padding: 0px; text-align: justify;">
Forma Dinamikası nəzəriyyəsinə növbəti yazılarda toxunacağıq, ancaq burada bunu bildirək ki, bu nəzəriyyə Barburun Mach prinsipi tərifi (Mach 11.) ilə uyğundur. Ancaq, ümumən, Nyuton mexanikası Mach 11 ilə uyğun deyil. Bu yazının davamında qısa da olsa Barbur tərəfindən ortaya atılan Oyuncaq Forma Dinamikası Nəzəriyyəsinə (A toy model for shape dynamics) gözə gəzdirək.</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; line-height: 26px; list-style: none; margin-bottom: 25px; outline: none; padding: 0px; text-align: justify;">
Oyuncaq Forma Dinamikası nəzəriyyəsi bir-birləri ilə müəyyən qüvvələr vasitəsi ilə qarşılıqlı təsirdə olan zərrəcikləri öyrənir. Bu nəzəriyyədə önəmli olan şey zərrəciklərin arasındakı məsafədir. Yəni, zərrəciklərin Nyutonun mütləq fəzası üzərindəki koordinatları deyil. Ölçü simmetriyaları isə belədir: irəliləmə, fırlanma və ölçü dəyişiklikləri.</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; line-height: 26px; list-style: none; margin-bottom: 25px; outline: none; padding: 0px; text-align: justify;">
Bunları qısa şəkildə nümunələr vasitəsilə açıqlayaq: 1) Bütün kainatı bir metr yuxarı sürüşdürdükdə kainat yenə də eyni kainatdır. 2) Kainatı 90 dərəcə fırlatdığımızda da yenə eyni kainata baxmış oluruq, kainat eyni kainatdır sadəcə bizim baxış bucağımız dəyişir. 3) Bütün kainatdakı məsafələri 2 qat artırsaq, bu məsafələr ölçəcəyimiz alətin uzunluğu da iki dəfə artacaq və biz məsafəni yenə eyni şəkildə ölçəcəyik.</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; line-height: 26px; list-style: none; margin-bottom: 25px; outline: none; padding: 0px; text-align: justify;">
<a href="https://i0.wp.com/www.yasilelm.com/wp-content/uploads/2018/06/mach-prinsipi-n%C9%99dir.png?ssl=1" style="background-color: transparent; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #00bf80; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px; text-decoration-line: none; transition: 0.15s;"><img alt="Mach prinsipi" class="alignright wp-image-13046 size-full lazyloaded visible" data-lazy-src="https://i0.wp.com/www.yasilelm.com/wp-content/uploads/2018/06/mach-prinsipi-nədir.png?resize=192%2C224&ssl=1" data-was-processed="true" height="224" src="https://i0.wp.com/www.yasilelm.com/wp-content/uploads/2018/06/mach-prinsipi-n%C9%99dir.png?resize=192%2C224&ssl=1" style="border: 0px none; box-sizing: border-box; float: right; height: auto; list-style: none; margin: 0.375em 0px 1em 1.75em; max-width: 100%; opacity: 1; outline: none; padding: 0px; transition: opacity 0.3s;" width="192" /></a>Məsələn: sadəcə üç ədəd zərrəcikdən ibarət olan kainat fərz edək. Üç zərrəcik bir üçbucaq yaradır. Oyuncaq Forma Dinamikası Nəzəriyyəsinə görə bu üçbucağın fəzadakı ölçüsü, koordinatı və sairə önəmli deyil. Bəs önəmli olan nədir o zaman?! Önəmli olan üçbucağın daxili bucaqlarıdır. Çünkü daxili bucaqlar üçbucağın formasını müəyyən edir.</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; line-height: 26px; list-style: none; margin-bottom: 25px; outline: none; padding: 0px; text-align: justify;">
Forma Dinamikası adı da buradan qaynaqlanır. Mach 11-ə qayıdıb baxsaq, sadələşdirilmiş konfiqurasiya fəzamız 3 zərrəcikli kainatda cüt bucaqlardan ibarət olacaq.</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; line-height: 26px; list-style: none; margin-bottom: 25px; outline: none; padding: 0px; text-align: justify;">
Əgər biz Oyuncaq Forma Dinamikası Nəzəriyyəsindəki zərrəcikləri Nyutonun mütləq fəzasına yerləşdirmək istəsək, bütün dinamika qanunlarını Nyuton qanunlarına uyğun halda yaza bilərik, ancaq kainatdakı bəzi şərtlər daxilində:</div>
<ul style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; list-style: none; margin: 0px 0px 20px 20px; outline: none; padding: 0px 0px 0px 15px;">
<li style="border: 0px; box-sizing: border-box; list-style: disc none; margin: 0px 0px 5px; outline: none; padding: 0px;">Kainatdakı momentlərin cəmi sıfır olduğu üçün, koordinat sərhədlərində bucaqların momentlərinin də cəmi sıfır olacaq. Əgər belə olmasa, kainat bir şeyin içərisində fırlanmalıydı, buda Nyutonun mütləq fəzasına gətirib çıxarardı, lakin Forma Dinamikasında mütləq fəza yoxdur.</li>
<li style="border: 0px; box-sizing: border-box; list-style: disc none; margin: 0px 0px 5px; outline: none; padding: 0px;">Kaiatın ətalət momenti dəyişməzdir. Bunu kainatın ölçüsünün dəyişməzliyi kimidə anlaya bilərik. Təbii ki, burada oyuncaq bir modeldən bəhs edirik. Daha detallı analiz üçün növbəti yazılarda bəhs ediləcək Forma Dinamikası nəzəriyyəsinə ehtiyacımız olacaq.</li>
</ul>
<h3 style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 23px; line-height: 1.3; list-style: none; margin: 0px 0px 0.5em; outline: none; padding: 0px;">
<span style="border: 0px; box-sizing: border-box; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;"><div class="index-title visible full-visible" data-title="Bu yazıda nə öyrəndik?" id="bu-yazida-ne-oyrendik" style="border: 0px; box-sizing: border-box; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">
</div>
Bu yazıda nə öyrəndik?</span></h3>
<div style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; line-height: 26px; list-style: none; margin-bottom: 25px; outline: none; padding: 0px; text-align: justify;">
Mach Prinsipi üzərində yekun bir nəticə əldə edilməyib. Ədəbiyyatda bu prinsip barədə çoxsaylı təriflər var sadəcə. İlk öncə bunları sıraladıq, sonra da bizim istifadə edəcəyimiz tərifin riyazi təməlini ataraq anlamağa çalışdıq. Yazılarımızın ana xətti Forma Dinamikası nəzəriyyəsinin Barburun Mach prinsipi tərifi ilə uyğunlaşdırılıb. Forma Dinamikası üçün də oyuncaq bir nəzəriyyədən bəhs etdik. Burada bir-birləri ilə müəyyən qüvvələr vasitəsi ilə qarşılıqlı təsirdə olan zərrəciklər var və fiziki olaraq dəyişən parametrlərimiz zərrəciklərin yaratdıqları formalardakı bucaqlardır. Bu oyuncaq nəzəriyyəsi də Barburun Mach Prinsipi ilə uyğunlaşdırlıb. Əgər bu nəzəriyyəni Mach Prinsipi ilə uyuşmayan Nyuton mexanikası əsas alaraq yazmaq istəsək, bəzi şərtləri nəzərə almalıyıq.</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; line-height: 26px; list-style: none; margin-bottom: 25px; outline: none; padding: 0px;">
<span style="border: 0px; box-sizing: border-box; font-weight: 600; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;"></span></div>
<div class="index-title visible full-visible" data-title="İstinad" id="istinad" style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">
</div>
<span style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; font-weight: 600; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;"></span><span style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; font-weight: 600; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">İstinad:</span><br />
<div style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; line-height: 26px; list-style: none; margin-bottom: 25px; outline: none; padding: 0px;">
</div>
<ul style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #2c2f34; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, Oxygen, Oxygen-Sans, Ubuntu, Cantarell, "Helvetica Neue", "Open Sans", sans-serif; font-size: 15px; list-style: none; margin: 0px 0px 20px 20px; outline: none; padding: 0px 0px 0px 15px;">
<li style="border: 0px; box-sizing: border-box; list-style: disc none; margin: 0px 0px 5px; outline: none; padding: 0px;">Barbour, J. (2010). The definition of Mach’s principle. <em style="border: 0px; box-sizing: border-box; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">Foundations of Physics</em>, <em style="border: 0px; box-sizing: border-box; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">40</em>(9-10), 1263-1284.</li>
<li style="border: 0px; box-sizing: border-box; list-style: disc none; margin: 0px 0px 5px; outline: none; padding: 0px;">Barbour, J. (2012). Shape dynamics. An introduction. In <em style="border: 0px; box-sizing: border-box; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">Quantum field theory and gravity</em>(pp. 257-297). Springer, Basel.</li>
<li style="border: 0px; box-sizing: border-box; list-style: disc none; margin: 0px 0px 5px; outline: none; padding: 0px;">Bondi, H., & Samuel, J. (1997). The Lense-Thirring effect and Mach’s principle. <em style="border: 0px; box-sizing: border-box; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">Physics Letters A</em>, <em style="border: 0px; box-sizing: border-box; list-style: none; margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">228</em>(3), 121-126.</li>
</ul>
Kvant Dünyasıhttp://www.blogger.com/profile/08523893389648234088noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-7563745249300045052.post-65597632594409223052018-01-29T01:42:00.003+04:002018-01-29T01:42:49.774+04:00İnternetin Kvant Gələcəyi<table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto; text-align: center;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><img border="0" data-original-height="332" data-original-width="704" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiaxt5XwGgdXT6Q9yUVc1MWPoi3f1j6Gy4LZt8iZBuZCXCL6cQqnyeb1SG7eozpoec7z__D5D34U1__iza0WT0R6MgkaePnpegYLJt4eOcr6fUX9lvzeUDC22KjgQxoxjlGzcfM5z-4fMEj/s1600/direct.jpg" style="margin-left: auto; margin-right: auto;" /></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;">Credit: University of Science and Technology of China</td></tr>
</tbody></table>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiaxt5XwGgdXT6Q9yUVc1MWPoi3f1j6Gy4LZt8iZBuZCXCL6cQqnyeb1SG7eozpoec7z__D5D34U1__iza0WT0R6MgkaePnpegYLJt4eOcr6fUX9lvzeUDC22KjgQxoxjlGzcfM5z-4fMEj/s1600/direct.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><span style="font-family: inherit;"></span></a></div>
<div style="background-attachment: scroll; background-clip: border-box; background-image: none; background-origin: padding-box; background-position: 0% 0%; background-repeat: repeat; background-size: auto; color: rgba(0, 0, 0, 0.8); counter-reset: list-1 0 list-2 0 list-3 0 list-4 0 list-5 0 list-6 0 list-7 0 list-8 0 list-9 0; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; margin-bottom: 12px; margin-left: 21px; margin-right: 21px; padding: 0px; white-space: pre-wrap; word-wrap: break-word;">
<span style="font-family: inherit;"><br /></span></div>
<div style="background-attachment: scroll; background-clip: border-box; background-image: none; background-origin: padding-box; background-position: 0% 0%; background-repeat: repeat; background-size: auto; color: rgba(0, 0, 0, 0.8); counter-reset: list-1 0 list-2 0 list-3 0 list-4 0 list-5 0 list-6 0 list-7 0 list-8 0 list-9 0; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; margin-bottom: 12px; margin-left: 21px; margin-right: 21px; padding: 0px; white-space: pre-wrap; word-wrap: break-word;">
<span style="font-family: inherit;">Kvant mexanikası qanunları ilə şifrələnmiş rəqəmsal siqnallı kommunikasiya köhnə siqnallardan daha təhlükəsiz ola bilər ki, bu da qlobal məlumatın təhlükəsizliyi üçün kvant internetini proqnozlaşdırır. Peyklə birləşdirilmiş Çin və Avstriyadakı stansiyalar arasında kvant mexanikası ilə qorunmuş rabitədə şəkil ötürülməsi və video konfrans edilməsi sayəsində artıq belə proyektlər daha mümkün görünür.</span></div>
<div style="background-attachment: scroll; background-clip: border-box; background-image: none; background-origin: padding-box; background-position: 0% 0%; background-repeat: repeat; background-size: auto; color: rgba(0, 0, 0, 0.8); counter-reset: list-1 0 list-2 0 list-3 0 list-4 0 list-5 0 list-6 0 list-7 0 list-8 0 list-9 0; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; margin-bottom: 12px; margin-left: 21px; margin-right: 21px; padding: 0px; white-space: pre-wrap; word-wrap: break-word;">
<span style="font-family: inherit;">Rəqəmsal şifrələmənin istənilən üsullarında olduğu kimi, kvant kriptoqrafiyası da bitlərdən ( 0 və 1 ) ibarət şərti açardan istifadə edərək məlumatı kodlaşdırır və geri qaytarır. Lakin, bitlər kvant hallar kimi təyin edilir - məsələn, fotonun polyarlaşma halları. Açardakı kvant bitləri (kubit) cütü dolanıqlı halda olur. Yəni, onlar bir-birindən asılıdırlar. Göndərən tərəf kubitdən birini özünə saxlayır, digərini qəbul edən tərəfə ötürür. Kvant müxanikası qanunları ötürülən kubitləri ortada kəsmək və ya hiss edilmədən üçüncü şəxs tərəfindən "qulaq asmağı" fiziki olaraq qeyri-mümkün edir. </span></div>
<div style="background-attachment: scroll; background-clip: border-box; background-image: none; background-origin: padding-box; background-position: 0% 0%; background-repeat: repeat; background-size: auto; color: rgba(0, 0, 0, 0.8); counter-reset: list-1 0 list-2 0 list-3 0 list-4 0 list-5 0 list-6 0 list-7 0 list-8 0 list-9 0; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; margin-bottom: 12px; margin-left: 21px; margin-right: 21px; padding: 0px; white-space: pre-wrap; word-wrap: break-word;">
<span style="font-family: inherit;">"Micius" (Mo-tszı) adlı süni peyk kvant açarlarını yarada, və kvant-şifrələnmiş məlumatı həm yaya, həm də ölçə bilir. O, ayrı, tək istifadəlik və təsadüfi kvant açarlarını Xinglong və Graz stansiyalarına lazerlə ötürə bilir. Ötürən - olsun Graz stansiyası - Micius-Graz açarı ilə məlumatı şifrələyir. Sonra, Micius bu açarı da fərqli Micius-Xinglong açarı ilə şifrələyib Xinglonga, yəni qəbul edən tərəfə ötürür. </span></div>
<div style="background-attachment: scroll; background-clip: border-box; background-image: none; background-origin: padding-box; background-position: 0% 0%; background-repeat: repeat; background-size: auto; color: rgba(0, 0, 0, 0.8); counter-reset: list-1 0 list-2 0 list-3 0 list-4 0 list-5 0 list-6 0 list-7 0 list-8 0 list-9 0; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; margin-bottom: 12px; margin-left: 21px; margin-right: 21px; padding: 0px; white-space: pre-wrap; word-wrap: break-word;">
<span style="font-family: inherit;">Kriptoqrafik əlaqəni nümayiş etdirmək üçün alimlər peyk üzərindən iki şəkli Çin və Avstriya arasında ötürüblər və fiber-optik şəbəkə ilə əlaqəni stansiyalardan Pekin və Vyanaya qədər uzadıblar. Çinlilər rəqəmsallaşdırılmış Miciusun (Mo-tszı, Çin filosofu) şəklini Pekindən Vyanaya, Avstriyalılar isə Ervin Şrödingerin ( Vyanada yaşamış kvant fiziki) şəklini Vyanadan Pekinə ötürüblər. Hər bir fayl təxminən 5 KB olub.</span></div>
<div style="background-attachment: scroll; background-clip: border-box; background-image: none; background-origin: padding-box; background-position: 0% 0%; background-repeat: repeat; background-size: auto; color: rgba(0, 0, 0, 0.8); counter-reset: list-1 0 list-2 0 list-3 0 list-4 0 list-5 0 list-6 0 list-7 0 list-8 0 list-9 0; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; margin-bottom: 12px; margin-left: 21px; margin-right: 21px; padding: 0px; white-space: pre-wrap; word-wrap: break-word;">
<span style="font-family: inherit;"><br /></span></div>
<table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto; text-align: center;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiE8V93l8mi7SgQSjECrg05WWlKu4onP5lbWsARJ8SCMYl_pvxazwWPz_-lmRfJP-bJ7jvqyrS1bkDgVwEyT3W59pC0MnGGDaMWGtA15mTneZ7nDE1No-csRhrm3DFbTMXgK2pRfXKSlYSy/s1600/direct+%25281%2529.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="477" data-original-width="704" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiE8V93l8mi7SgQSjECrg05WWlKu4onP5lbWsARJ8SCMYl_pvxazwWPz_-lmRfJP-bJ7jvqyrS1bkDgVwEyT3W59pC0MnGGDaMWGtA15mTneZ7nDE1No-csRhrm3DFbTMXgK2pRfXKSlYSy/s1600/direct+%25281%2529.jpg" /></a></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;">Credit: University of Science and Technology of China</td></tr>
</tbody></table>
<div style="background-attachment: scroll; background-clip: border-box; background-image: none; background-origin: padding-box; background-position: 0% 0%; background-repeat: repeat; background-size: auto; color: rgba(0, 0, 0, 0.8); counter-reset: list-1 0 list-2 0 list-3 0 list-4 0 list-5 0 list-6 0 list-7 0 list-8 0 list-9 0; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; margin-bottom: 12px; margin-left: 21px; margin-right: 21px; padding: 0px; white-space: pre-wrap; word-wrap: break-word;">
<span style="font-family: inherit;"><br /></span></div>
<div style="background-attachment: scroll; background-clip: border-box; background-image: none; background-origin: padding-box; background-position: 0% 0%; background-repeat: repeat; background-size: auto; color: rgba(0, 0, 0, 0.8); counter-reset: list-1 0 list-2 0 list-3 0 list-4 0 list-5 0 list-6 0 list-7 0 list-8 0 list-9 0; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; margin-bottom: 12px; margin-left: 21px; margin-right: 21px; padding: 0px; white-space: pre-wrap; word-wrap: break-word;">
<span style="font-family: inherit;">Klassik kriptoqrafiyada məlumatın təhlükəsiz ötürülməsi üçün fərqli protokollar istifadə olunur. Günümüzdə ən çox qəliz hesablamalar sayəsində təhlükəsizliyi əldə edən protokollar istifadə olunur. Belə olan halda xakerin gizli məlumatı tapmağa, hesablamaları təxminlə tapmağa "ömrü çatmır". Digər bir yol isə hər göndəriləcək mesajı tamamilə təsadüfi və fərqli açar sözlərlə şifrələyib (One Time Padding, OTP), adi yollarla ötürməkdir. Bu yolun mənfi cəhəti hər mesaj üçün onun açarını da mesajı oxuyacaq tərəfə göndərməyin vacibliyidir ki, bu da ümumi internet şəbəkəsinə lazımsız sıxlığa səbəb olar. Elə bu səbəbdəndir ki, o biri üsul daha geniş yayılıb. Xoşbəxtlikdən, kvant sistemlərdə açarları ötürmək daha rahatdır və əlavə sıxlıq yaranmır. Həmən OTP protokolunu kvant açar bölüşdürücü mərkəzlə birləşdirib tam təhlükəsiz şəbəkə düzəltmək olar.</span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiE8V93l8mi7SgQSjECrg05WWlKu4onP5lbWsARJ8SCMYl_pvxazwWPz_-lmRfJP-bJ7jvqyrS1bkDgVwEyT3W59pC0MnGGDaMWGtA15mTneZ7nDE1No-csRhrm3DFbTMXgK2pRfXKSlYSy/s1600/direct+%25281%2529.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><span style="font-family: inherit;"></span></a></div>
<div style="background-attachment: scroll; background-clip: border-box; background-image: none; background-origin: padding-box; background-position: 0% 0%; background-repeat: repeat; background-size: auto; color: rgba(0, 0, 0, 0.8); counter-reset: list-1 0 list-2 0 list-3 0 list-4 0 list-5 0 list-6 0 list-7 0 list-8 0 list-9 0; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; margin-bottom: 12px; margin-left: 21px; margin-right: 21px; padding: 0px; white-space: pre-wrap; word-wrap: break-word;">
<span style="font-family: inherit;">İki tərəf arasında kriptoqrafik əlaqə təmin edildikdən sonra məlumatı şifrələmək asanlaşır. Yuxarıdakı şəkildə iki tərəf (Graz və Xinglong stansiyaları) arasında göndərilmiş şəkillər təsvir olunub. Bitwise XOR, yəni bit səviyyəsində məntiqi xor əməlidir. Bu əməl birinci dəfə tətbiq ediləndə şəkli mənasız piksellər yığınına çevirir. İkinci dəfə tətbiq ediləndə isə ilkin şəkil geri qayıdır. </span></div>
<div style="background-attachment: scroll; background-clip: border-box; background-image: none; background-origin: padding-box; background-position: 0% 0%; background-repeat: repeat; background-size: auto; color: rgba(0, 0, 0, 0.8); counter-reset: list-1 0 list-2 0 list-3 0 list-4 0 list-5 0 list-6 0 list-7 0 list-8 0 list-9 0; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; margin-bottom: 12px; margin-left: 21px; margin-right: 21px; padding: 0px; white-space: pre-wrap; word-wrap: break-word;">
<span style="font-family: inherit;">Nümayişin davamında Pekindəki Çin Elmlər Akademiyası və Vyanadakı Avstriya Elmlər Akademiyası arasında 75 dəqiqəlik təhlükəsiz video konfrans baş tutub. Təqribən 2 GB-lıq məlumatın təhlükəsiz axını üçün hər saniyə yenilənən 128 bitlik açar toxumlarını işlədən AES-128 protokolu istifadə olunub. Bu isə təxminən 560 KB-lıq kvant açarlarının qarşılıqlı istifadəsi deməkdir. Alimlər bildirir ki, bu göstəricilər təxminən 1970-lərdəki SİM rabitəsinə bərabərdir. Onların fikrincə kvant internetin ilk real istifadəsi şifrələnmiş səs danışıqları, faks və həssas məlumatlı elektron poçtlar üçün baş tutacaq.</span></div>
Kvant Dünyasıhttp://www.blogger.com/profile/08523893389648234088noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7563745249300045052.post-25404662586390298652018-01-17T19:14:00.002+04:002018-01-17T19:15:45.828+04:00't Hooftla kvant mexanikasının gələcəyi mövzusunda müsahibəNobel laureatı kvant fizikasının hazırki vəziyyəti ilə bağlı öz narazılıqlarını və özünün yeni çıxış yolunu müzakirə edir<br />
<br />
Meline Baldvin.
<br />
<br />
Bu məqalə Physics Today jurnalından tərcümə edilib. Orijinal müsahibə:<a href="http://physicstoday.scitation.org/do/10.1063/PT.6.4.20170711a/full/" rel="nofollow" target="_blank"> "Q&A: Gerard ’t Hooft on the future of quantum mechanics"</a><br />
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiAj9-MMcAH6dSYgu7yWpSohT8AcHbzd62nf6G-XeO6fuw6ni7o2EDa0deCza2qsszHTaM2vCHjBEqqFd3d5JWoyX73H2XNuHdQUnUUVCjiEpEYEcr4OnHYP6njFCgANFalkepT95Pt29UH/s1600/maxresdefault.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="900" data-original-width="1600" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiAj9-MMcAH6dSYgu7yWpSohT8AcHbzd62nf6G-XeO6fuw6ni7o2EDa0deCza2qsszHTaM2vCHjBEqqFd3d5JWoyX73H2XNuHdQUnUUVCjiEpEYEcr4OnHYP6njFCgANFalkepT95Pt29UH/s1600/maxresdefault.jpg" /></a></div>
<br />
<br />
<div style="color: rgba(0, 0, 0, 0.8); counter-reset: list-1 0 list-2 0 list-3 0 list-4 0 list-5 0 list-6 0 list-7 0 list-8 0 list-9 0; font-family: CustomSerif, Georgia, Cambria, "Times New Roman", serif; font-size: 18px; margin-bottom: 12px; margin-left: 21px; margin-right: 21px; padding: 0px; white-space: pre-wrap; word-wrap: break-word;">
Kvant fizikası qanunları kainatın ən təməlində təsadüflərə dayanan elementin olduğunu deyir. Lakin, Gerardus 't Hooft, 1999-cu il Fizika Nobel mükafatçısı, fiziklərin determinizmdən əl çəkməli olduğu ideyasına inanmır.</div>
<div style="color: rgba(0, 0, 0, 0.8); counter-reset: list-1 0 list-2 0 list-3 0 list-4 0 list-5 0 list-6 0 list-7 0 list-8 0 list-9 0; font-family: CustomSerif, Georgia, Cambria, "Times New Roman", serif; font-size: 18px; margin-bottom: 12px; margin-left: 21px; margin-right: 21px; padding: 0px; white-space: pre-wrap; word-wrap: break-word;">
Özünün yeni "<strong>The Cellular Automaton Interpretation of Quantum Mechanics</strong>" (az: Kvant Mexanikasının Hücrəvi Avtomat Təfsiri) adlı kitabında, əslində dünyanı yenidən təxminediləbilinən hala gətirən ehtimal paylanmasının mövcudluğundan danışır. Kitaba rəy yazan Stefano Forte, onu, əgər doğrudursa "'t Hooft elmə verdiyi bütün tövhələri cücə edəcək", "gözəl yazılmış, əyləncəli və fitnəkar kitab" kimi təqdim edir. Bu kitabı Springer saytından pulsuz e-book formatında əldə etmək olar</div>
<div style="color: rgba(0, 0, 0, 0.8); counter-reset: list-1 0 list-2 0 list-3 0 list-4 0 list-5 0 list-6 0 list-7 0 list-8 0 list-9 0; font-family: CustomSerif, Georgia, Cambria, "Times New Roman", serif; font-size: 18px; margin-bottom: 12px; margin-left: 21px; margin-right: 21px; padding: 0px; white-space: pre-wrap; word-wrap: break-word;">
Physics Today alimlə görüşüb, yeni nəzəriyyəni, onun təxminləri və əhəmiyyətindən danışıb</div>
<div style="color: rgba(0, 0, 0, 0.8); counter-reset: list-1 0 list-2 0 list-3 0 list-4 0 list-5 0 list-6 0 list-7 0 list-8 0 list-9 0; font-family: CustomSerif, Georgia, Cambria, "Times New Roman", serif; font-size: 18px; margin-bottom: 12px; margin-left: 21px; margin-right: 21px; padding: 0px; white-space: pre-wrap; word-wrap: break-word;">
<u>P.T:</u> İlk bölmədə yazırsınız ki, bu kitab "kainatımızın kvant mexanikası qanunları ilə idarə olunduğu görünməsi" faktına qarşı "hazırki izahlardan narazılıqlara görə doğulub". Dəqiq olaraq, hazırki yanaşmalarda nəyi qaneedici saymırsınız?</div>
<div style="color: rgba(0, 0, 0, 0.8); counter-reset: list-1 0 list-2 0 list-3 0 list-4 0 list-5 0 list-6 0 list-7 0 list-8 0 list-9 0; font-family: CustomSerif, Georgia, Cambria, "Times New Roman", serif; font-size: 18px; margin-bottom: 12px; margin-left: 21px; margin-right: 21px; padding: 0px; white-space: pre-wrap; word-wrap: break-word;">
<strong>'t Hooft:</strong> Mən inanmıram ki, biz çoxlu-dünyalar təfsirində yaşamalıyıq. Əslində, o, sonsuz sayda paralel dünyalar olmalıdır, hansılar ki yalnız fiziklərin hansının real olduğuna qərar verə bilmədiyi üçün ordadır.</div>
<div style="color: rgba(0, 0, 0, 0.8); counter-reset: list-1 0 list-2 0 list-3 0 list-4 0 list-5 0 list-6 0 list-7 0 list-8 0 list-9 0; font-family: CustomSerif, Georgia, Cambria, "Times New Roman", serif; font-size: 18px; margin-bottom: 12px; margin-left: 21px; margin-right: 21px; padding: 0px; white-space: pre-wrap; word-wrap: break-word;">
Praktikada, kvant mexanikası təxminləri ehtimallarla birgə verir. Bu, normal və elm tərəfindən edilmiş proqnozlar kimi qarşılanmalıdır: hər nəticənin bir ehtimalı var. Onda belə sual yaranır. Kvant nəzəriyyələrinin izah etdiyi reallıq nədir? Mən hesab edirəm ki, biz etdiyimiz proqnozların ehtimal paylanmalarına təsir edən əlaqəli məlumatların hamsını bilmirik, əsasən də başlanğıc halın əhəmiyyətli xassələrini və bunu göstərə bilərik. </div>
<div style="color: rgba(0, 0, 0, 0.8); counter-reset: list-1 0 list-2 0 list-3 0 list-4 0 list-5 0 list-6 0 list-7 0 list-8 0 list-9 0; font-family: CustomSerif, Georgia, Cambria, "Times New Roman", serif; font-size: 18px; margin-bottom: 12px; margin-left: 21px; margin-right: 21px; padding: 0px; white-space: pre-wrap; word-wrap: break-word;">
<u>P.T: </u> Hücrəvi avtomaton təsviri nədir və sizin narazılığınızı necə aradan qaldırır?</div>
<div style="color: rgba(0, 0, 0, 0.8); counter-reset: list-1 0 list-2 0 list-3 0 list-4 0 list-5 0 list-6 0 list-7 0 list-8 0 list-9 0; font-family: CustomSerif, Georgia, Cambria, "Times New Roman", serif; font-size: 18px; margin-bottom: 12px; margin-left: 21px; margin-right: 21px; padding: 0px; white-space: pre-wrap; word-wrap: break-word;">
<strong>'t Hooft:</strong> Hücrəvi avtomat, çox vaxt iki və ya üç, çoxölçülü qəfəs formalaşdıran hüceyrələrdən ibarət dinamik kompüter modelidir. Hər hücrə (xana) bir neçə bitlik məlumatı saxlayır; və bir də zaman. Zaman keçdikcə müvafiq alqoritmlərlə bu məlumatlar yenilənir, buradakı yeni məlumat əvvəlki və qonşuluqda olan xanalardakı məlumatlardan asılıdır. </div>
<div style="color: rgba(0, 0, 0, 0.8); counter-reset: list-1 0 list-2 0 list-3 0 list-4 0 list-5 0 list-6 0 list-7 0 list-8 0 list-9 0; font-family: CustomSerif, Georgia, Cambria, "Times New Roman", serif; font-size: 18px; margin-bottom: 12px; margin-left: 21px; margin-right: 21px; padding: 0px; white-space: pre-wrap; word-wrap: break-word;">
İndi, mənim bu modelləri əldə etmə yolum təmiz deterministikdir, deməli, nə Hilbert fəzası, nə də Şrödinger tənliyi var, yalnız klassik alqoritmlər. Amma, biz riyazi olaraq Hilbert fəzası daxil edə bilərik, onun sadə elementlərini avtomatın bütün mümkün konfiqurasiyalarına uyğunlaşdıraraq. Belə Hamilton - hücrələrin yeniləndiyi zamanın tam dəyərlərində bütün hücrələrin məlumatları dəqiqliklə yenidən yaranır; olandan sonra Şrödinger tənliyini təyin etmək çətin olmaz.</div>
<div style="color: rgba(0, 0, 0, 0.8); counter-reset: list-1 0 list-2 0 list-3 0 list-4 0 list-5 0 list-6 0 list-7 0 list-8 0 list-9 0; font-family: CustomSerif, Georgia, Cambria, "Times New Roman", serif; font-size: 18px; margin-bottom: 12px; margin-left: 21px; margin-right: 21px; padding: 0px; white-space: pre-wrap; word-wrap: break-word;">
<br /></div>
<div style="color: rgba(0, 0, 0, 0.8); counter-reset: list-1 0 list-2 0 list-3 0 list-4 0 list-5 0 list-6 0 list-7 0 list-8 0 list-9 0; font-family: CustomSerif, Georgia, Cambria, "Times New Roman", serif; font-size: 18px; margin-bottom: 12px; margin-left: 21px; margin-right: 21px; padding: 0px; white-space: pre-wrap; word-wrap: break-word;">
Bütün praktiki məqsədlərlə, bu, klassik avtomat məlumatlarını yenidən yaradan bir kvant modelidir. Diqqət yetirilməli məqam burada budur ki, avtomatın alqoritmi ən yaxındakı qonşulara müraciət etsə də, ortayan çıxan kvant sistemində lokallıq anlayışı itir. Real dünya lokal kvant sahəsinin nəzəriyyəsi ilə izah edildiyi üçün, lokallığı necə qaytarmaq olar problemi izah olunmalıdır. Bəzi rəqiblərimə görə bu bağışlanılmazdır, lakin bu aşkar ziddiyət məni narahat etmir. Bu aşkar nöqsanı həll edəcək maraqlı ideyalar var.</div>
<div style="color: rgba(0, 0, 0, 0.8); counter-reset: list-1 0 list-2 0 list-3 0 list-4 0 list-5 0 list-6 0 list-7 0 list-8 0 list-9 0; font-family: CustomSerif, Georgia, Cambria, "Times New Roman", serif; font-size: 18px; margin-bottom: 12px; margin-left: 21px; margin-right: 21px; padding: 0px; white-space: pre-wrap; word-wrap: break-word;">
<u>P.T:</u> Tədqiqatçı yoldaşlarınız sizin nəzəriyyəyə necə cavab veriblər?</div>
<div style="color: rgba(0, 0, 0, 0.8); counter-reset: list-1 0 list-2 0 list-3 0 list-4 0 list-5 0 list-6 0 list-7 0 list-8 0 list-9 0; font-family: CustomSerif, Georgia, Cambria, "Times New Roman", serif; font-size: 18px; margin-bottom: 12px; margin-left: 21px; margin-right: 21px; padding: 0px; white-space: pre-wrap; word-wrap: break-word;">
<strong>'t Hooft:</strong> Cavab çox qarışıb. Çoxlu digər tədqiqatçılar aydındır ki, çox şübhəlidirlər. Olmalıdırlar, çünki, cavablanmamış əhəmiyyətli suallar var. Digərləri öz maraq və dəstəyini göstəriblər. Məni qayğılandıran odur ki, hələ də yanaşmamı tam başa düşən həmkar tapa bilməmişəm.</div>
<div style="color: rgba(0, 0, 0, 0.8); counter-reset: list-1 0 list-2 0 list-3 0 list-4 0 list-5 0 list-6 0 list-7 0 list-8 0 list-9 0; font-family: CustomSerif, Georgia, Cambria, "Times New Roman", serif; font-size: 18px; margin-bottom: 12px; margin-left: 21px; margin-right: 21px; padding: 0px; white-space: pre-wrap; word-wrap: break-word;">
<u>P.T:</u> Hal-hazırda nə oxuyursunuz?</div>
<div style="color: rgba(0, 0, 0, 0.8); counter-reset: list-1 0 list-2 0 list-3 0 list-4 0 list-5 0 list-6 0 list-7 0 list-8 0 list-9 0; font-family: CustomSerif, Georgia, Cambria, "Times New Roman", serif; font-size: 18px; margin-bottom: 12px; margin-left: 21px; margin-right: 21px; padding: 0px; white-space: pre-wrap; word-wrap: break-word;">
<strong>'t Hooft:</strong> Əllərim poçtumla dolub. Və əksər zaman hesablamalar aparıram. Çox vacib suallar var ki, onlara indi olduğundan daha yaxşı cavablar axtarıram.</div>
<div style="color: rgba(0, 0, 0, 0.8); counter-reset: list-1 0 list-2 0 list-3 0 list-4 0 list-5 0 list-6 0 list-7 0 list-8 0 list-9 0; font-family: CustomSerif, Georgia, Cambria, "Times New Roman", serif; font-size: 18px; margin-bottom: 12px; margin-left: 21px; margin-right: 21px; padding: 0px; white-space: pre-wrap; word-wrap: break-word;">
<u>P.T:</u> Növbəti proyektiniz nədir?</div>
<div style="color: rgba(0, 0, 0, 0.8); counter-reset: list-1 0 list-2 0 list-3 0 list-4 0 list-5 0 list-6 0 list-7 0 list-8 0 list-9 0; font-family: CustomSerif, Georgia, Cambria, "Times New Roman", serif; font-size: 18px; margin-bottom: 12px; margin-left: 21px; margin-right: 21px; padding: 0px; white-space: pre-wrap; word-wrap: break-word;">
<strong>'t Hooft:</strong> Bu nəzəriyyə üzərində işləməyəndə, əlaqəli məsələyə dönürəm: qara dəliklərin kvant mexanikası. Əksər araşdıranlar elə görünür ki, onların nəzəriyyələrinin - çox vaxt sim nəzəriyyəsi və əlaqəli yanaşmalar - bir kəsin qara dəliklər haqqında bilmək istədiyi hər şeyi dediyini fikirləşirlər, lakin mən qarşıyam. Birincisi, mən camaatın qara dəlikləri izah etdiyi adi yollarla razılaşmıram - adətən branların yığımı və ya string kimi şeylər. Standard nəzəriyyələr qara dəliklərin izahını istəyir. Bu mənim üçün əhəmiyyətli xəbərdir. Biz bunları düzgün etmirik.</div>
<div style="color: rgba(0, 0, 0, 0.8); counter-reset: list-1 0 list-2 0 list-3 0 list-4 0 list-5 0 list-6 0 list-7 0 list-8 0 list-9 0; font-family: CustomSerif, Georgia, Cambria, "Times New Roman", serif; font-size: 18px; margin-bottom: 12px; margin-left: 21px; margin-right: 21px; padding: 0px; white-space: pre-wrap; word-wrap: break-word;">
İndi, mənim qara dəliklər haqqında öz nəzəriyyəm çox sadədir. Sadəcə, qravitasiyanın ən sadə kvant izahını götürün, yalnız maddənin bəzi növü ilə birgə perturbativ qravitasiya, və qara dəlik içərisində zərrəcik və sahələrin datalarını yoxlayın. Ardınca, harada işlərin düz getmədiyini yoxlayın. Cavab düz üzümə baxır: Biz Şvarçild metrikinin topologiyasını başa düşməmişik. Bunu düzgün etməyin yalnız bir yolu var və o da fərz etməkdir ki, üfüqün topologiyası yansımış kürədir - üfüqdəki bütün nöqtələr onların antipoduna toxunur. Bunu bilinmirdi; məndən başqa heç kəs maraqlanmır və bu son dərəcə əhəmiyyətlidir. Yəni, mən bu şeyi indikindən daha yaxşı başa düşmək istəyirəm. </div>
<br />Kvant Dünyasıhttp://www.blogger.com/profile/08523893389648234088noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7563745249300045052.post-25890262699146254002017-09-27T04:21:00.000+04:002017-09-27T04:21:37.001+04:00Qara Dəliklər: Klassik və Kvant Yaxınlaşma<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjZ4t20ZV4oxz4h0GwdQXTplk7pkV7kykVGNlzj45gJBRpNnjR4K6EFbXcKzCKo8CuT5soS5FYKibbtSPKzryD9RQUDqROnAVHUTmEZgFJkC7VuylvhWRwPS7qTlW-fDU36feuAU_NVBbo/s1600/interstellar-top_0.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="348" data-original-width="730" height="304" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjZ4t20ZV4oxz4h0GwdQXTplk7pkV7kykVGNlzj45gJBRpNnjR4K6EFbXcKzCKo8CuT5soS5FYKibbtSPKzryD9RQUDqROnAVHUTmEZgFJkC7VuylvhWRwPS7qTlW-fDU36feuAU_NVBbo/s640/interstellar-top_0.jpg" width="640" /></a></div>
<span style="font-family: Verdana, sans-serif;"><br /></span>
<span style="font-family: Verdana, sans-serif;"><br /></span>
<span style="font-family: Verdana, sans-serif;">Təbiət elmləri ilə maraqlanmayan az adam tapmaq olar. Bu sahədə işləyənlərdən əlavə, elmi-kütləvi kitabları oxuyan, Youtube-da elmi kanalları izləyən çoxsaylı insanlar arasında sözsüz həmvətənlərimiz də var. Kvant Dünyası səhifəsi də bu məqsədə qulluq edir - elmi yaymaq. Artıq, qara dəliklər (qara çuxurlar) tez-tez rast gəldiyimiz məşhur ifadəyə çevrilib. Bu yazıda, onların maraqlı xassələrinə toxunacıq. </span><br />
<span style="font-family: Verdana, sans-serif;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br />
</span> <span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">İşığın belə tərk edə bilməyəcəyi intensiv cəzbetmə sahəsinə malik ağır səma cisimlərinin varlığı barədə ilk olaraq 1784-cü ildə Con Mişel yazmışdı. Albert Eynşteynin <b><i>ümumi nisbilik nəzəriyyəsinin</i></b> önəmli təxminlərindən biri olmasına baxmayaraq, hələ ötən əsrin ikinci yarısınadək varlığı şübhə altında idi. Bilinən heç bir şeyin onun qravitasiyasından çıxmadığına görə birbaşa müşahidə etmək mümkün deyil. Lakin, alimlər, həmin qravitasiya sahəsinin ətrafda göstərəcəyi təsirlərə görə dolayı yollarla qara dəliklərin varlığını müşahidə etmişlər. Hal-hazırda qara dəlik olduğu güman edilən minlərlə səma cismi qeydə alınıb. Süd Yolu qalaktikasının mərkəzində yerləşən superkütləli qara dəlik bizdən 26000 işıq ili uzaqlıqdadır. </span></span><br />
<span style="font-family: Verdana, sans-serif;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br />
</span> <span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">Təbii ki, reallıqda qara dəliklər ən qarışıq şəkildə qarşımıza çıxır. Nəzəriyyədə isə sadələşdirilmiş modellərdən istifadə olunur. Sadələşdirilmiş olmasına baxmayaraq, real müşahidə olunan fiziki prosesləri izah etmək mümkündür. 4 belə sadələşdirilmiş qara dəlik modeli var:<br />
</span></span><br />
<span style="font-family: Verdana, sans-serif;">1. Statik və yüksüz qara dəliklər ( Şvarzçild qara dəliyi)</span><br />
<span style="font-family: Verdana, sans-serif;">2. Statik, yüklü qara dəliklər (Reisner-Nordstrom qara dəliyi)</span><br />
<span style="font-family: Verdana, sans-serif;">3. Fırlanan yüksüz qara dəliklər (Kerr qara dəliyi)</span><br />
<span style="font-family: Verdana, sans-serif;">4. Fırlanan və yüklü qara dəliklər (Kerr-Newman qara dəliyi)</span><br />
<span style="font-family: Verdana, sans-serif;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br />
</span> </span><br />
<h3>
<span style="font-family: Verdana, sans-serif; font-size: small;">Statik və yüksüz qara dəliklər</span></h3>
<div>
<span style="font-family: Verdana, sans-serif;">Adından da göründüyü kimi bu ən sadə və ən yaxşı öyrənilmiş modeldir. Fəzanın quruluşu M kütləli qara dəliklər üçün aşağıdakı formanı daşıyır:</span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/png/d01023704d936c017bc982de0dea8ac89bcc2cf5" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><span style="font-family: Verdana, sans-serif;"><img border="0" data-original-height="63" data-original-width="800" height="31" src="https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/png/d01023704d936c017bc982de0dea8ac89bcc2cf5" width="400" /></span></a></div>
<div>
<span style="font-family: Verdana, sans-serif;">Fəzanın xətt elementi, bu fəzanın iki qonşu nöqtəsi arasında məsafəni təyin edən əlaqədir. Yığcam şəkildə metrik tenzorla ifadə olunur. </span><br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<span style="font-family: Verdana, sans-serif; margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><a href="https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/png/c69dcbd7759880c0a45bad8d73bed84939c8ef2d" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="40" data-original-width="185" src="https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/png/c69dcbd7759880c0a45bad8d73bed84939c8ef2d" /></a></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">
<span style="font-family: Verdana, sans-serif;">Burada, τ düzgün zaman, t Şvarzçild zamanı, rs Şvarzçild radiusu (rs = 2MG/c^2), c işıq sürəti, r, θ və φ isə koordinat nöqtələridir. Mərkəzdən r=rs Şvarçild məsafəsində yuxarıdakı tənlik təyin edilmir və həmin radiusda yerləşən çevrə <b>hadisələr üfüqi</b> adlanır. Bunun səbəbi, həmin nöqtədə baş verən hər bir şey uzaq kənardakı müşahidəçiyə görə sonsuz zamanda baş verir.<br /><br />Müşahidəçilərimizi iki yerə ayıraq: Fidolar və frefolar. Fidolar fəzada sabit dayanmış, zamanı ölçən müşahidəçilər olsun. Frefolar isə bizimlə birgə sərbəst düşən müşahidəçilər olacaq. </span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">
<span style="font-family: Verdana, sans-serif;"><br /></span></div>
<table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto; text-align: center;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj5NW_fcuUvY5QeZRdwWVcrejGPPpDbz9ve9Awjc0OEEJPlvfH1nBoK3zD7vB4Flphu4FXr9o8Sn8CVemfFv07lHc0IVfDQWTvr2uRBRO-Dt0kGq1QhQH1G-7IpjbRX-LamN6F8fDVh6S4/s1600/pancake.PNG" imageanchor="1" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><span style="font-family: Verdana, sans-serif;"><img border="0" data-original-height="319" data-original-width="329" height="310" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj5NW_fcuUvY5QeZRdwWVcrejGPPpDbz9ve9Awjc0OEEJPlvfH1nBoK3zD7vB4Flphu4FXr9o8Sn8CVemfFv07lHc0IVfDQWTvr2uRBRO-Dt0kGq1QhQH1G-7IpjbRX-LamN6F8fDVh6S4/s320/pancake.PNG" width="320" /></span></a></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><span style="font-family: Verdana, sans-serif;">Qara dəliyə düşən zərrəciyin kənarda statik dayanan müşahidəçiyə nəzərən görünüşü</span></td></tr>
</tbody></table>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">
<span style="font-family: Verdana, sans-serif;">Mərkəzdən uzaq məsafədən radial sərbəst düşən zərrəciyin yaşadıqlarını izah etməyə çalışaq. Fidolara görə bu zərrəcik hadisələr üfüqinə asimptotik yaxınlaşacaq. Eyni zamanda, zərrəciyin momenti fidonun zamanına exponensial şəkildə artacaq və Lorentz sıxılması baş verəcək. Sanki, zərrəcik üstdən sıxılıb kənarlara genişləyəcək. Frefonun özü isə təmiz fərqli hadisələr hiss edəcək.<br /><br />Frefo sərbəst düşdüyü üçün heç bir qravitasiya effekti hiss etməyəcək. Fəzanın çökəkliyi də kiçik rəqəm olduğundan dartma qüvvəsi də hiss olunmayacaq qədər kiçik olacaq. Frefo üfüqü keçdikdən sonra fidolarla əlaqə qura bilməyəcək və kənardakı bütün müşahidəçilər üçün itmiş zənn ediləcək.<br /><br />Sadə koordinat çevrilmələri ilə çevrilmiş fəzanın Minkovski fəzası olduğunu göstərmək olar. Minkovski fəzası bucaqların qorunduğu "uyğunlaşmış düz" fəzadır. Bu fəzanın görünən sərhədləri əslində real fəzamızda sonsuzla eynidir. Yəni, sonsuz fəzadan sonlu fəzaya keçirik və digər hesablamaları aparmaq daha asan olur. Hadisələr üfüqündən çöldəki hissəyə Rindler fəzası deyəcəyik. Uyğun Rindler zamanı əvvəlki Şvarçild zamanını əvəzləyəcək.<br /><br />Rindler fəzasında kvant sahələrinin entropiyasını hesabladıqda ortaya gözəl nəticə çıxır. Belə ki, qara dəliyin termal entropiyası onun sahəsi ilə düz mütənasibdir. Termal dediyimizə görə qara dəlik ətrafında istilik var. Əslində, fidolara görə üfüq xəttinə yaxın yaranan virtual zərrəciklər heç də virtual deyil. Çünki, onlar qısa müddətə üfüq xəttini keçirlər. Amma, bu qısa müddət fidolar üçün sonsuz zaman deməkdir. Yəni, fidolar virtual zərrəciklərin bir-birini islah etdiyini görməyəcək. Beləliklə, qara dəliyin ətrafında nazik termik udulma və şüalanma proseslərinin baş verdiyi təbəqə yaranacaq (Unruh effekti). Təbii ki, yalnız fidolar üçün. Üfüq xəttini keçən frefo bu istiliyi hiss etməyəcək.</span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">
<span style="font-family: Verdana, sans-serif;"><br />Bu udulma və şüalanma prosesi enerjini çölə püskürdərək kütlə itirməsinə səbəb olur və Bekenstein-Hawking şüalanması adlanır. İlk dəfə Stephen Hawking göstərmişdir ki, bu şüalanmalar sonludur və müəyyən müddət ərzində qara dəlik tamamilə buxarlanacaq. Qara dəliyin yaşam müddəti onun kütləsinun kubu ilə düz mütənasibdir.</span></div>
<h3 style="clear: both; text-align: left;">
<span style="font-family: Verdana, sans-serif;">Statik və yüklü qara dəliklər</span></h3>
</div>
<div>
<span style="font-family: Verdana, sans-serif;">Elektrostatik yükə malik fırlanmayan qara dəliklər üçün xətt elementi daha qəlizdir:</span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/png/8ca2bcb5b02a1e3afc037061c361719f5d7123b8" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><span style="font-family: Verdana, sans-serif;"><img border="0" data-original-height="98" data-original-width="797" height="48" src="https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/png/8ca2bcb5b02a1e3afc037061c361719f5d7123b8" width="400" /></span></a></div>
<div>
<span style="font-family: Verdana, sans-serif;">Burada əlavə olaraq rq = Q^2*G/(4πε0c^4) kəmiyyəti var ki, Q yükünün yaratdığı əlavə yük momentidir. Sonuncu hədd isə əvvəlki ifadədəki bucaqlardan asılı hissəni əvəz edir. Q^2 > M^2 G olduğu halda əlavə sinqulyarlıq meydana çıxır. Bu sinqulyarlıq əvvəlkindən fərqli olaraq kənardan müşahidə edilə biləndir. Klassik nisbilik nəzəriyyəsinə bu zidddir. Bərabərlik halına ekstremal qara dəliklər adı verilib. Ümumiyyətlə, yüklü qara dəliklərin iki üfüqü olur: daxili və xarici. Oxşar qaydada Rindler fəzasına keçid edərək yuxarıda sözügedən prosesləri analiz etmək olar. Məlum olur ki, yüklü qara dəliklər buxarlanaraq tamam yox olmurlar, bilinən sükunət halında buxarlanma prosesi dayanır.</span></div>
<div>
<span style="font-family: Verdana, sans-serif;"><br /></span></div>
<h3>
<span style="font-family: Verdana, sans-serif;">Fırlanan yüklü və yüksüz qara dəliklər</span></h3>
<div>
<span style="font-family: Verdana, sans-serif;">Fırlanan qara dəliklər dedikdə sabit bucaq momentinə sahib olmaları nəzərdə tutulur. Belə olan halda xətt elementi daha da qəliz forma alır. Ümumiləşdirilmiş Kerr-Newman qara dəliyi üçün</span><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/png/b07b03ed8de12fdf93a3948229cda0c336fb6ad0" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><span style="font-family: Verdana, sans-serif;"><img border="0" data-original-height="61" data-original-width="800" height="48" src="https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/png/b07b03ed8de12fdf93a3948229cda0c336fb6ad0" width="640" /></span></a></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<span style="font-family: Verdana, sans-serif;"><br /></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">
<span style="font-family: Verdana, sans-serif;">Burada J bucaq momentidir.</span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgZnIZ411swpv2E58nsVJskyXRKiGQ8TUKVQSP-ilPyO3cfDMY6AQlBkbixQXMAKqsWYZLoD2OW5Ucmc2jois75XQ0lxqJ6eXYHVFKP_8XZ90CLhQ-e4vkKqczxE_AZBqMXy8H2wRpIuXA/s1600/wow.PNG" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><span style="font-family: Verdana, sans-serif;"><img border="0" data-original-height="142" data-original-width="298" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgZnIZ411swpv2E58nsVJskyXRKiGQ8TUKVQSP-ilPyO3cfDMY6AQlBkbixQXMAKqsWYZLoD2OW5Ucmc2jois75XQ0lxqJ6eXYHVFKP_8XZ90CLhQ-e4vkKqczxE_AZBqMXy8H2wRpIuXA/s1600/wow.PNG" /></span></a></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">
<span style="font-family: Verdana, sans-serif;">Göründüyü kimi xətt elementi olduqca qəlizdir. Dəqiq hesablamalar aparmaq çox çətindir. Buna görə də lazımi yaxınlaşmalar edilib Rindler fəzasını almaq kifayətdir ki, əvvəlki mülahizələri bu tip qara dəliklər üçün də aparaq.</span></div>
</div>
Anonymoushttp://www.blogger.com/profile/09928734395167250348noreply@blogger.com2tag:blogger.com,1999:blog-7563745249300045052.post-72308888303245766762017-09-07T01:56:00.000+04:002017-09-07T01:56:26.675+04:00Eynşteyn Dünyanı necə dəyişdirdi?<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhLxHB1bCmK8WzHB41LgT0FFtOf1huD97JpVnYp8W4EKCilIIwRGww5mSpg-Kp4i_1RKD1LOyG6j4kfk4f2IH9C4DfsVfn7cHGPvXHFjMrm3Wt02FJJ8bNsh9OdNyxXEq-5Q_LHkleojKit/s1600/6a00d8341c562c53ef01b7c7cfaac3970b-800wi.jpg" imageanchor="1" style="clear: right; float: right; margin-bottom: 1em; margin-left: 1em;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"></span></a></div>
<div class="MsoNormal">
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj_n3raFTGAw7jFLELA_u8waDnt7atn5thFXyiMT7WwOZ6ZYtU2mqtHF6lT9Dns-wlfTHkyJJVp1YRXyTETUp2ZuibiLLPM7Xmm9OEBydPXWfDK38tkUHOgRBjWYxJjDt5qs7habJJPlI3k/s1600/albert-einstein-riding-a-bike.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="636" data-original-width="960" height="424" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj_n3raFTGAw7jFLELA_u8waDnt7atn5thFXyiMT7WwOZ6ZYtU2mqtHF6lT9Dns-wlfTHkyJJVp1YRXyTETUp2ZuibiLLPM7Xmm9OEBydPXWfDK38tkUHOgRBjWYxJjDt5qs7habJJPlI3k/s640/albert-einstein-riding-a-bike.jpg" width="640" /></a></div>
<span lang="TR" style="line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br /></span></span>
<span lang="TR" style="line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">Kolumbiya
Universitetində riyaziyyat və fizika üzrə professor Brian Greene, “Scientific
American” jurnalındakı yazısından:</span></span><br />
<span style="background-color: white; font-family: verdana, sans-serif;"><br /></span>
<span style="background-color: white; font-family: verdana, sans-serif;">Albert Eynşteynə
görə, yalnız iki şey sonsuz ola bilər: kainat və insanların axmaqlığı. Və o, sadəcə kainatdan əmin olmadığını etiraf etdi.</span><br />
<span style="background-color: white; font-family: verdana, sans-serif;"><br /></span>
<span style="background-color: white; font-family: verdana, sans-serif;">Bunu eşitdiyimizdə
gülümsəyər və öz üstümüzə götürmərik. Bunun səbəbi isə Eynşteynin adının yumşaq
qəlbli və baba ruhlu bir rəsmi canlandırmasından qaynaqlanır. Eynşteyn adında,
velosiped sürən, dilini çölə çıxaran və bizə təsir edici gözlər ilə baxan,
pırtlaşıq saçlı bir dahi görürük.</span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: 11.25pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; vertical-align: baseline;">
<span lang="TR" style="font-family: verdana, sans-serif;"><br /></span>
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhLxHB1bCmK8WzHB41LgT0FFtOf1huD97JpVnYp8W4EKCilIIwRGww5mSpg-Kp4i_1RKD1LOyG6j4kfk4f2IH9C4DfsVfn7cHGPvXHFjMrm3Wt02FJJ8bNsh9OdNyxXEq-5Q_LHkleojKit/s1600/6a00d8341c562c53ef01b7c7cfaac3970b-800wi.jpg" imageanchor="1" style="clear: right; float: right; margin-bottom: 1em; margin-left: 1em;"><img border="0" data-original-height="370" data-original-width="277" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhLxHB1bCmK8WzHB41LgT0FFtOf1huD97JpVnYp8W4EKCilIIwRGww5mSpg-Kp4i_1RKD1LOyG6j4kfk4f2IH9C4DfsVfn7cHGPvXHFjMrm3Wt02FJJ8bNsh9OdNyxXEq-5Q_LHkleojKit/s320/6a00d8341c562c53ef01b7c7cfaac3970b-800wi.jpg" width="239" /></a><span lang="TR" style="font-family: verdana, sans-serif;">Eynşteynin elm
cəmiyyətində tanınması 1905-ci ildə başladı. İsveçrənin Bern şəhərində bir patent ofisində həftənin 6 günü
8 saat çalışdığı əsnada, boş zamanlarda yazdığı 4 məqalə fizika dərslərini
başdan sona dəyişdirdi. Eyni ilin mart ayında əvvəllər dalğa olaraq qəbul edilən işığın əslində foton adlı
zərrəciklərdən ibarət olduğunun tərəfini çıxdı. Bu müşahidə Kvant Mexanikasının
yaranmasına vəsilə oldu. İki ay sonra, May ayında, Eynşteyn hesablamaları atomik
hipotezi test edə biləcək təxminlərdə rol oynadı. Daha sonra təcrübi olaraq
dəqiq bir şəkildə maddənin atomlardan yarandığı isbat edildi. İyun ayında
Xüsusi Nisbilik Nəzəriyyəsini bitirdi. Beləcə, fəza və zamanın daha öncə heç
kimin təxmin etmədiyi bir şəkildə
davrandığını ortaya qoydu. Qısaca desək, məsafələrin, sürətin və zamanın müşahidəçiyə bağlı olduğunu ortaya
qoydu. Son olaraq isə 1905-ci ilin
Sentyabr ayıda Xüsusi Nisbilik Nəzəriyyəsinin nəticəsi olan və dünyanın ən məşhur düsturu halına gələn E = mc<sup>2</sup></span><span lang="TR" style="font-family: verdana, sans-serif;"> düsturunu əldə etdi.</span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: 11.25pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; vertical-align: baseline;">
<span style="background-color: transparent; font-family: verdana, sans-serif;"><br /></span>
<span style="background-color: transparent; font-family: verdana, sans-serif;">Elm ümumi olaraq addım-addım irəliləyir. Nadirən elmi həyəcan kimi düşünülən böyük kəşflər müşahidə edilir. Fəqət Eynşteyn bir ildə 4 dəfə bu həyəcanı elm cəmiyyətinə yaşatmağı bacardı. Bu nəticələrin ardından araşdırmaçılar Eynşteynin çalışmalarının gerçəyi anlama ilə bağlı fundamental daşları dəyişdirəcəyinin fərqinə vardılar. Ancaq toplum hələ Eynşteynin fərqində deyildi.</span></div>
<span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><b><span lang="TR"><br /></span></b></span>
<span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><b><span lang="TR">Bu 1919-cu ilin Noyabr ayında dəyişdi.</span></b><b><span lang="TR"><br /></span></b></span><br />
<div style="background: white; margin-bottom: 11.25pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; vertical-align: baseline;">
<span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><span lang="TR"><b><br /></b></span></span>
<span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><span lang="TR"><b>Xüsusi
Nisbilik Nəzəriyyəsində</b> Eynşteyn heç bir şeyin işıq sürətində daha sürətli
hərəkət edə bilməcəyini ortaya qoydu. Bu nəticə onun Nyutonun cazibə qüvvəsi nəzəriyyəsini yenidən yazması üçün
bir təkan oldu. Eynşteyn bir neçə yüz il yaşında olan qanunları başdan
yazmağa çalışdı. Bundan xəbərdar olan Maks Plank, “<b>Köhnə bir dostun olaraq sənə tövsiyyə etməyim lazımdır. Bacarmayaqsan və
bacarsan belə heç kim sənə inanmayacaq</b>” dedi.</span></span><br />
<span lang="TR" style="background-color: transparent; font-family: verdana, sans-serif;"><br /></span>
<span lang="TR" style="background-color: transparent; font-family: verdana, sans-serif;">Nəhayət ki, Eynşteyn 1915-ci ildə Ümumi Nisbilik Nəzəriyyəsini bütün dünyaya nümayiş etdirdi. Bu nəzəriyyədə ilk dəfə olaraq cazibə qüvvəsi yeni bir şəkildə ələ alındı. Ümumi Nisbilik Nəzəriyyəsi cazibə qüvvəsini, dünyanın əlinizdə tutduğunuz bir fincanı özünə doğru aşağı çəkməsi yerinə, planetlərin özlərini çevrələyən mühiti çökdürüb və fincanın yerə düşəcək şəkildə yaranan fəza-zaman dəliyinindən aşağı doğru sürüşəcək formada təsvir edir. Eynşteyn</span><span lang="TR" style="background-color: transparent; color: #484848; font-family: verdana, sans-serif;"> </span><span lang="TR" style="background-color: transparent; font-family: verdana, sans-serif;">cazibə qüvvəsinin kainatın formasından ortaya çıxdığını vurğuladı.</span><br />
<span style="background-color: transparent; font-family: verdana, sans-serif;"><br /></span>
<span style="background-color: transparent; font-family: verdana, sans-serif;">1919-cu
ilin Noyabr ayında Eynşteyn </span><b style="background-color: transparent; font-family: verdana, sans-serif;">Ümumi
Nisbilik Nəzəriyyəsini</b><span style="background-color: transparent; font-family: verdana, sans-serif;"> bitirdikdən 4
il sonra, bütün qəzetlər Eynşteynin təxmin etdiyi şəkildə planetlərin mövqelərinin
astronomik ölçü dəyərlərinin Nyutonun hesablamalarından bir az fərqli olduğunu
bütün dünyaya elan etdi. Nəticələr Eynşteynin nəzəriyyəsini uğurlu bir şəkildə təsdiqlədi
və bir gecədə simvol halına gətirdi. </span><b style="background-color: transparent; font-family: verdana, sans-serif;">Eynşteyn, Nyutonu yıxan və bizi təbiətin gerçək qanunlarına bir addım daha yaxınlaşdıran
adam oldu.</b><br />
<span style="background-color: transparent; font-family: verdana, sans-serif;"><br /></span>
<span style="background-color: transparent; font-family: verdana, sans-serif;">Eynşteyn toplumun diqqətini necə çəkəcəyini bilirdi. Bəzən ağıllı sözlər ortaya ataraq:</span><b style="background-color: transparent; font-family: verdana, sans-serif;"> ”Mən əzmli bir sülh sevirəm</b><span style="background-color: transparent; font-family: verdana, sans-serif;">” deyərdi. Çarli Çaplin City Lightsin qala gecəsində Eynşteynə bunları söylədi: </span></div>
<blockquote class="tr_bq">
<span lang="TR" style="line-height: 17.12px;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><b>İnsanlar məni anladığı üçün alqışlayırlar, Səni isə anlamadıqları üçün aqlışlayırlar</b>. </span></span></blockquote>
<span lang="TR" style="line-height: 17.12px;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">Bu Eynşteynin çox yaxşı oynadığı bir rol idi. Birinci Dünya Müharibəsində bezmiş geniş xalq kütləsi onu sevgi ilə qucaqladı.</span></span><span lang="TR" style="line-height: 17.12px;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br /></span></span><span lang="TR" style="line-height: 17.12px;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br /></span></span><span lang="TR" style="line-height: 17.12px;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">Eynşteyn uzun zaman boyunca doğru qəbul edilən nəzəriyyələrin necə dəyişdirilə biləcəyini göstərən mükəmməl bir örnəkdir.</span></span><br />
<span lang="TR" style="line-height: 17.12px;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br /></span></span><span lang="TR" style="line-height: 17.12px;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">Söyləyə biləcəyimiz ən yaxşı şey, Eynşteynin fizikada yer alan dərin problemləri həll edən, doğru zamanda doğru zəka olduğudur.</span></span><br />
<br />
<div class="MsoNormal">
<span lang="TR" style="line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">Bütün
bu uğurlar göz önünə alındığında, ağlımıza bu sual gəlir: Başqa bir Eynşteyn gələcəkmi? Bu sualı verərkən məqsəd elmi irəliyə
aparacaq başqa bir dâhinin gəlib-gəlməməsidirsə, cavab əlbəttə ki, bəlidir.
Eynşteyn öldükdən sonra keçən 50 ildə belə elm adamları əslində ortaya çıxdı.</span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="TR" style="line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br /></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="TR" style="line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">Müəllif: Sadiq Şamilov</span></span></div>
Kvant Dünyasıhttp://www.blogger.com/profile/08523893389648234088noreply@blogger.com2tag:blogger.com,1999:blog-7563745249300045052.post-68918153588020264382017-09-05T13:08:00.000+04:002017-09-05T13:09:06.728+04:00H.A.A.R.P. - Yüksəktezlikli Aktiv Avroral Tədqiqatlar Proqramı<h2 style="text-align: center;">
<span style="line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><b>H.A.A.R.P - Nədir?<o:p></o:p></b></span></span></h2>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjIqDZ1g3mv4Uscvr-ehBkszWccvsh27kucBwDDoRYgxL7BnUa0Vfk6l3rIH3bh8SSZUNtT7HX2yUmRompYqubZlXIxXLzOi_JZqpri8B7bG87pkaVKTXiRAzyaExSbiUbPRshUC5yI4ME/s1600/image+%25285%2529.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img alt="HAARP" border="0" data-original-height="1067" data-original-width="1600" height="426" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjIqDZ1g3mv4Uscvr-ehBkszWccvsh27kucBwDDoRYgxL7BnUa0Vfk6l3rIH3bh8SSZUNtT7HX2yUmRompYqubZlXIxXLzOi_JZqpri8B7bG87pkaVKTXiRAzyaExSbiUbPRshUC5yI4ME/s640/image+%25285%2529.jpg" title="" width="640" /></a></div>
<div>
<span style="line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><b><br /></b></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"> Hər nə qədər
müharibələrin, savaşların olmasını istəməsək də bu qaçınılmaz faktdır ki,
tarix qan rənginə boyanmış ağ pərdə
kimidir. Bu qan rəngi isə diktatorların, liderlərin öz kəskin siyasətləri nəticəsində
ortaya çıxıb. Müharibə kim qazanır? Kimin daha yaxşı silahı varsa təbii ki O!
Texnologiyanın inkişaf etmədiyi zamanlarda savaşlar əsgər gücü ilə, öngörülən
siyasi tədbirlər ilə, tank və toplarla qazanılırdı. Ancaq indi elə bir əsrə gəlib
çatmışıq ki, bütün bunlar arxa plana düşüb və kimin daha güclü silahı varsa o
da savaşdan qalib ayrılır. Artıq yaşadığımız əsrdə insana ehtiyac duymayan
mexaniki sistemlər -təyyarələr, tanklar və sairə sistemlər var. Ancaq bu
mexaniki sistemlərin yanında birdə H.A.A.R.P var. Birazdan H.A.A.R.P-ı incələyərək
onun nə olduğuna baxacıq və görəcik ki, əhəmiyyəti nədir. Bir silahmıdır, yoxsa
ancaq elə tədqiqat programıdır?... <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br /></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><b><span style="line-height: 107%;">H.A.A.R.P - High Frequency Active
Auroral Research Program; tərcüməsi: Yüksəktezlikli Aktiv Avroral Tədqiqatlar
Proqramı.</span></b><span style="line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><b><span style="line-height: 107%;"><br /></span></b></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"> ABŞ-da qütb
parıltısının öyrənilməsi üzrə həyata keçirilən elmi-tədqiqat layihəsi kimi
ictimaiyyətə göstərilmişdir. Ancaq işin arxa planında bir elmi-tədqiqat layihəsindən
daha çox şey durur. <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br /></span></span></div>
<table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: right; margin-left: 1em; text-align: right;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgk_VdH5nbYGnh203DH9ggTAF4UvMsOqjITvd88wr0KAfqT9nUqNWUlu4UeU-dRzh_bRN3-7e5jTL5lXQJskoHvhC282odXpsh691sUMiuUA3S3ksge7_X_1giHo4oqKkfOgyYspAtHb7I/s1600/animageobtai.jpg" imageanchor="1" style="clear: right; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="311" data-original-width="512" height="194" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgk_VdH5nbYGnh203DH9ggTAF4UvMsOqjITvd88wr0KAfqT9nUqNWUlu4UeU-dRzh_bRN3-7e5jTL5lXQJskoHvhC282odXpsh691sUMiuUA3S3ksge7_X_1giHo4oqKkfOgyYspAtHb7I/s320/animageobtai.jpg" width="320" /></a></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;">Tunqus meteroriti</td></tr>
</tbody></table>
<div class="MsoNormal">
<span style="line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"> Bu
texnologiyanın işləmə prinsipi nəzəri olaraq ilk dəfə serb əsilli ABŞ fiziki
<a href="https://kvantdunya.blogspot.com/2016/05/nikola-tesla.html" target="_blank">Nikola Tesla</a> (1856-1943) tərəfindən işlənib hazırlanmışdır. Nikola Tesla bir
fizik, ixitraçı, elektrik və maşın mühəndisi olmaqla yanaşı, həm də dahi bir şəxsiyyət
olaraq bəşəriyyət tarixində bir sıra mühüm ixtiraları ilə tanınmışdır. Tesla
apardığı tətqiqatlar nəticəsində belə bir nəticəyə gəlmişdir ki<b>, yüksək tezlikli radio dalğaları güclü
radio ötürücülərin köməyi ilə atmosferə göndərməklə atmosferin həmin hissəsini
aktivləşdirmək</b>, oranı qızdıraraq hava axınlarını idarə etmək
mümkündür. Bu nəzəri olaraq öz əksini tapsa da, praktiki olaraq həyata keçib-kemədiyinə
dair əlimizdə heç bir rəsmi sənəd yoxdur. Lakin geniş yayılmış, təsdiqini tapmamış populyar fərziyyələrdən
biri də bu olmuşdur ki, 1908-ci il 30 iyun tarixində <b>Sibirin Podkamennaya Tunquska (Tunqus)</b> çayı hövzəsinə düşmüş nəhəng
meteorit heç də deyildiyi kimi adi bir meteorit olmamış, Teslanın hansısa
gizli tədqiqatının, elektrik üzərində apardığı növbəti məxfi sınağının nəticəsi
olmuşdur və guya bu tətqiqatı ABŞ höküməti maliyələşdirərək dəstəkləmişdir. Əlbəttə
ki, bu Tunqus meteroiti haqqında yayılmış onlarla fərziyyədən yalnız biridir. Teslanın adını və fəaliyyətini ona görə qeyd etdim ki, onun düzəltdiyi
Zəlzələ Maşını adı verdiyi xırda cihaz da tezliklə işləmə prinsipinə əsaslanır.
Yəni, bu cihaz maddələrin rezonans titrəmə tezliklərini müəyyən edərək ona
uygun şəkildə dalğalar göndərir. Rezonans tezliyi maddənin dayana biləcəyi son hədd
oldugundan, üstəlik kənardan gələn eyni tezlikli dalğa olarsa, bu dalğalar
toplanır və yekun amplitud maksimum həddə çataraq, maddə tab gətirə bilmir və parçalanır. H.A.A.R.P sistemi də buna əsaslanır. İonosferə dalğalar göndərməklə
oranı aktivləşdirmək mümkündür. H.A.A.R.P layihəsi sayəsində, ionosferin
qızışdırılması yolu ilə aşağı tezlikli dalğalar (ELF) da
yaradılmaqdadır. Çünki tezlik nə qədər aşağı olarsa, dalğa uzunlugu (</span><span style="background-color: white; color: #545454; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: x-small;">λ</span><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">) o qədər
böyük olar və daha böyük dalğa uzunluğu əldə edilərək göndərilə bilər. Ancaq
ionosferin özünü aktivləşdirmək üçün isə oraya yüksək tezlikli dalğalar göndərmək
lazımdır. Çünki tezlik nə qədər çox olsa, daşığıdığı enerji miqdarı o qədər
çox olar. E=h</span><span style="background-color: white;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">ν</span></span><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"> (</span><span style="background-color: white;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">ν</span></span><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">-tezlik) formulu
ilə enerjisin hesablamaq mümkündür. <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"> 1981-ci ildə nüvə mühəndisi və Amerikadakı
qabaqcıl Tesla araşdırmaçısı<b> Albay
Thomas Bearden </b>Amerika Psixantrop Dərnəyində bir konfrans verdi. Öz
çıxışının bir bölümündə eyni zamanda 1978-ci ildə "<b>Specula"</b> jurnalında mübahisə mövzusu olan Tesla nəzəriyyəsinin
praktik olaraq necə tətbiq oluna biləcəyindən danışdı. Albay əslində H.A.A.R.P-ın
necə işlədiyini izah edirdi: "Edə bildiyimiz tək şey tezlikləri dəyişdirməkdir.
Əgər tezlikləri bir istiqamətdə dəyişdirsəniz, enerjini dünyanın digər hissəsində
hədəflədiyiniz yerin üstündəki atmosferə boşaldacaqsınız. Havanı ionlaşdırmağa
başladıqca hava axınlarının istiqamətlərini və başqa prosesləri dəyişdirə biləcəksiniz.
Bu mükəmməl bir hava maşınıdır".<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br /></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"> Elm adamı
olan Albay Thomas Bearden bunu hardasa əyləncəli hava oyuncağı kimi tanıtmaq
istəyirdi. Fəqət bu eyni zamanda 28 iyul 1976-ci il Çinin Tyanşan zəlzələsini
xatırladırdı (bu dəhşətli zəlzələdə 600 mindən artıq insan həlak olmuşdur və ən
dağıdıcı zəlzələ kimi tarixə düşmüşdür).<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br /></span></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiE-M0F7vgXqe5axnBOu2cUc4SfdPwxZBVFXTKRvH3F5RXEynSMO33ydJkPmv9G01PtfX5cG5K55bbOee-cS00C9lq906w0ilxPUuF7dCrXPydoCZMdCtp7LsKRmZ-_ep852w6u383CScM/s1600/HAARP.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="269" data-original-width="759" height="141" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiE-M0F7vgXqe5axnBOu2cUc4SfdPwxZBVFXTKRvH3F5RXEynSMO33ydJkPmv9G01PtfX5cG5K55bbOee-cS00C9lq906w0ilxPUuF7dCrXPydoCZMdCtp7LsKRmZ-_ep852w6u383CScM/s400/HAARP.jpg" width="400" /></a></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br /></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><span style="line-height: 107%;"> H.A.A.R.P-ın
quruluşuna baxaq. Yuxarıda qeyd etdiyim üzrə açılışı - <b>Yüksəktezlikli Aktiv Avroral Tədqiqatlar Proqramı </b>mənasına gələn bu sistemin əsası 1993-cü ildə <b>Alyaskada, ABŞ-ın Hərbi Hava və Hərbi Dəniz</b>-donanma qüvvələri, Alyaska
Universiteti və Ən Yüksək Səviyyəli Müdafiə Tədqiqat Layihələri Agentliyi <b>(DARPA) </b>tərəfindən qoyuldu. 2007-ci ildən
bütün gücü ilə işləyən <b>20 metr uzunluğunda 180 antennadan ibarət bu radiostansiya ionosferə yüksək tezlikli radio dalğalar
göndərərək atmosferin tədqiqi ilə məşğul olur</b>. Buna görə də bu layihə rəsmi
olaraq elmi-tətqiqat proqramı kimi ictimaiyyətə təqdim olunur. Bu proqramın gerçəkləşməsində
3 Amerika şirkəti - <b>ARCO, Raytheon və
E-Sistemləri</b>; önəmli rol oynamış və hələ də oynamaqdadırlar. H.A.A.R.P
texnologiyası sayəsində <b>atmosferdə
ionosferin qızışdırılması yolu ilə çox aşağı tezlikli dalğalar</b> (ELF)
yaradılır ki, və bu hava axınlarının yerdəyişməsinə səbəb olduğu üçün, H.A.A.R.P-ın həm
də iqlim silahı kimi istifadə edilməsi iddiaları ortaya çıxır. Bütün bunların hamısı H.A.A.R.P-ı elmi-tədqiqat
layihəsi kimi önə sürür. Ancaq H.A.A.R.P-dan həm də hərbi məqsədlər üçün də
istifadə etmək mümkündür. </span><span style="line-height: 107%;">ABŞ hərbi qüvvələrinin verdiyi məlumata
görə H.A.A.R.P gələcəkdə aşağıdakı hərbi məqsədləri gerçəkləşdirə biləcək:<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">-Atmosferdəki
termonüvə vasitələrinin elektromaqnetik vuruşlarını dəyişdirmək;<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">-Sualtı gəmilərlə
əlaqə yaratmağı asanlaşdırmaq;<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">-Radar
sistemlərini son dərəcə inkişaf etdirmək;<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">-Çox böyük
bir bölgədə, ABŞ ordusu xaricində bütün məlumat ötürən kanalların fəaliyyətini
dayandırmaq;<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">-Emass və
Cray kompüterləri ilə ortaq tətqiqatlar aparmaq, torpağın altını çox dərin
qatlarına qədər incələmək;<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">-Geniş ərazilərdə
neft, təbii qaz və mineralları axtarıb tapmaq;<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">-Cruise
raketləri kimi hər hansı hücum silahını və
təyyarəni elə havadaca neytrallaşdırmaq (məhv etmək). RBİ məqsədlər
üçündə istifadə etmək mümkündür.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br /></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"> İndisə bu
proqrama qarşı olan ABŞ elm adamlarının fikirləri ilə tanış olaq. Bir sıra
elm adamları bunun çox təhlükəli bir proqram olduğunu bildirirlər. Çünki onlara
görə H.A.A.R.P. gələcəkdə elə bir gücə sahib ola bilər ki, bununla o, dünyanın tam
sahibi ola bilər. Proqrama qarşı çıxanlardan biri, ölkənin ən nüfuzlu geofiziklərindən
olan prof.<b> J. F. MacDonalda </b>görə bu
elektromaqnetik texnologiya aşağıdakılara səbəb ola bilər:<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">-İqlimi dəyişdirmək;<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">-Qütbləri əritmək və ya yerindən oynatmaq;<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">-Ozon təbəqəsinə
güclü təsir göstərmək;<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">-Zəlzələlər yaratmaq;<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">-Okean
dalğalarını idarə etmək;<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">-Dünyanın
enerji mənbələri ilə "oynayaraq" insan beynini nəzarət altına almaq;<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">-Radiasiya
yaymayan termonüvə partlayışı həyata keçirmək.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br /></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"> Əlavə olaraq
qeyd edim ki, istifadə edilən tezlik aralığı 2.8-10 MHz aralığındadır. Çıxış
gücü isə rəsmi mənbələrə görə 3.6 GigaVatt hesablanmağına baxmyaraq, 10
GigaVattın üstünə də çıxa biləcəyi hesablanmışdır. Bu enerji dünyadakı ən böyük
radioverici ünvanını daşımaqdadır. H.A.A.R.P. mərkəzinin 1 saat boyunca çalışdırılıması
vəziyyətində Xiroşimaya atılan atom bombası qədər enerjinin ortaya çıxacağı hesablanmışdır. </span></span><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">Düzdür, bütün
bunlar bizə fantastik görünə bilər, ancaq elektromaqnit sahəni düzgün istifadə
edən Mmhəndislər və elm adamları bu saydıqlarımdan daha çox və fantastik şeylər
edə bilərlər.</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"> Bu qədər Nəzəri
şeylərdan danışdıq. Düşünürəm ki sonda kiçik xülasə yaxşı olar.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"> H.A.A.R.P, yəni
</span><b style="font-family: Verdana, sans-serif;">Yüksəktezlikli Aktiv Avroral Tədqiqatlar
Proqramı</b><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">, həm elmi-tədqiqat layihəsidir, həm də günümüzün ən güclü
silahlarından biridir. Elmi-tədqiqat olaraq atmosfer, daha doğrusu ionosferi tədqiq edirlər, araşdırırlar. Ancaq bu araşdırmalar təkcə elm naminə edilmir. Bunun
arxasında böyük bir güc əldə etmə istəyi var. İonosferi aktivləşdirsək, sonra
orada yaranan aşağı tezlikli dalğaları istənilən istiqaməyə yönləndirərək,
yuxarıda saydığımız məqsədləri gerçəkləşdirmək mümkündür.</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"> Elm və
texnologiya daima bir-birinə bağlı şəkildə inkişaf edib. İstər silah
texnologiyası olsun, istərsə də digər texnologiyalar. Tarix boyu bu texnologiyanı
insanlığın xeyrinə istifadə edənlər də olub, əlehinə edənlər də... </span></span><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">Görək
qarşıda bizi hansı yeniliklər gözləyir.</span></div>
Anonymoushttp://www.blogger.com/profile/09928734395167250348noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7563745249300045052.post-35126162271019885862017-08-29T02:53:00.000+04:002017-08-29T03:08:26.736+04:00Ceyms Klerk Maksvell - Həyatı<h3>
<b><span lang="TR" style="line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">James Clerk Maxwell Kimdir? </span></span></b></h3>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhxCZCS5aOfdqIYAap105Z8JboiJuMlTbKH4InJFq9RAzWnZ86JEXDr-HHov0BuuyspmdVKLqQKNW_8I8wgOjUhKJtaT90JjUyygApPo5HNCPAr1mjTwEVO0LOnSC0DgmuyOKPDFlH7Oyg/s1600/blogimage11.png" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="315" data-original-width="560" height="360" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhxCZCS5aOfdqIYAap105Z8JboiJuMlTbKH4InJFq9RAzWnZ86JEXDr-HHov0BuuyspmdVKLqQKNW_8I8wgOjUhKJtaT90JjUyygApPo5HNCPAr1mjTwEVO0LOnSC0DgmuyOKPDFlH7Oyg/s640/blogimage11.png" width="640" /></a></div>
<div>
<b><span lang="TR" style="line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br /></span></span></b></div>
<div>
<b><span lang="TR" style="line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br /></span></span></b></div>
<div>
<span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><b><span lang="TR" style="line-height: 107%;">Ceyms Klerk Maksvell (James Clerk Maxwell)</span></b><span lang="TR" style="line-height: 107%;">, 13 iyun 1831-ci ildə Edinburqda bugün <b>International Centre for Mathematical Sciences</b>-ın olduğu, India Street 14 nömrəli otaqda doğuldu. Maksvellin atası Con Klerk Maksvell elmi istedadlı, ə</span>sl ixtisası hüquqşünas<span style="font-family: inherit;"> olan mülkədar idi. Ancaq hüquqdan daha çox elm və texnologiya ilə maraqlanırdı. 39 yaşında <b><span style="background: white;">Royal Society of Edinburghun</span></b></span><span style="background: white;"><span style="font-family: inherit;"> müdavimi olan Con Keyin 34 yaşlı qızı Frances ilə evləndi. Ceyms ailənin tək və Helmholtz kimi kövrək, maraqlı bir istedada və düşüncəyə sahib fərqli uşağı idi. O, 8 yaşına gələndə bir neçə il müəllimlərdən xüsusi dərslər aldı. Daha sonralar təhsilini <b>Edinburq Akademiyasında </b>davam etdirdi. Riyaziyyat və İngilis dili dərslərini birinciliklə bitirdi. Akademiyanı btirdikdən sonra yetərli yaşa gəldikdə, atası onu <b>Royal Society of Edinburghdakı</b> dərslərə götürməyə başladı. Akademiyada keçirdiyi 6 ildən sonra təbiət fəlsəfəsi və riyaziyyat dərslərinə girdiyi <b>University of Edinburgha</b> daxil oldu. En çox Sir Uilyam Flamiltonun məntiq dərslərindən təsirlənmişdi. Edinburqda keçirdiyi 3 ildən sonra hər nə qədər atası narahat olsa da, Kembricə getdi. </span></span></span><br />
<table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto; text-align: center;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><a href="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a7/J_C_Maxwell_with_top.jpg?uselang=az" imageanchor="1" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><img border="0" data-original-height="388" data-original-width="300" height="320" src="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a7/J_C_Maxwell_with_top.jpg?uselang=az" width="246" /></span></a></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif; font-size: small;">Cavan Maksvell</span></td></tr>
</tbody></table>
<span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br />
</span> <span lang="TR" style="background: white; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">Maksvell özündən bir neçə il öncə gələn Tomsonun izindən gedərək Peterhousedan qəbul aldı. Ancaq onun getdiyi il Peterhouseda bir çox istedadlı tələbələr olduğu üçün məzun olduqdan sonra müəllim kimi qalma şansının az olduğunu söyləyərək, Ceymsi Trinitiyə getməsi məsləhət görüldü. O, belə də etdi, Trinitiyə gəldi. Burada Cayley, Stokes və digər bir çox tanınmış elm adamlarının əfsanəvi təlimçisi Hopkins tərəfindən çalışdırıldı. Dostu Tait, Maxwellin ölümündən sonra qələmə aldığı anma yazısında </span></span><br />
<blockquote class="tr_bq">
<span lang="TR" style="background: white; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><b><i>1850 payızında bu qədər gənc biri üçün mükəmməl bilgi ilə Cambridge-ə gəldi. Ancaq dağınıqlılığı, Sistemli Özəl Təlimçisini belə dəhşətə saldı. Təlimçisi Hopkins olsa da tələbə böyük ölçüdə öz yolunu cızdı. İndiyə qədər heç bir Cambridge Riyaziyyat Fakultə Birincisi , Bitirmə(Semestr) imtahanlarına Maxvell qədər axsaq təlimlə girib, bu qədər “Qazançlı” çıxmamışdı</i></b></span></span></blockquote>
<span style="background-color: white; font-family: "verdana" , sans-serif;">şəklində ifadələrə yer vermişdir. </span><br />
<span lang="TR" style="background: white; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br />
</span></span> <span lang="TR" style="background: white; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">Hopkins, Maksvelli bu cür təsvir etmişdi:</span></span><br />
<br />
<blockquote class="tr_bq">
<span lang="TR" style="background: white; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><b>İndiyə qədər yaşadığım çoxsaylı təcrübələr daxilində belə mükəmməl adamla qarşılaşmamışam. Maxwell'in fizika mövzusunda yanlış düşünməsi hardasa mümkünsüz görsənirdi</b></span></span></blockquote>
<span lang="TR" style="background: white; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"> Bitirmə(Semestr) imtahanlarının cavabı açıqlandığında Eduard Routhdan sonra ikinci oldu. Daha sonra Smith Ödül mükafatı üçün girdikləri imtahanda ikisidə birinci oldu. Bir dahi olduğu qəbul edilmişdi. </span><br />
<!--[if !supportLineBreakNewLine]--><br />
<br />
</span><br />
<table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto; text-align: center;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><a href="https://www.rse.org.uk/wp-content/uploads/2016/12/Maxwell-statue-by-Peter-Reid-e1481110283793-600x370.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="370" data-original-width="600" height="245" src="https://www.rse.org.uk/wp-content/uploads/2016/12/Maxwell-statue-by-Peter-Reid-e1481110283793-600x370.jpg" width="400" /></a></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;">Maksvellin heykəli</td></tr>
</tbody></table>
<br />
<div class="MsoNormal">
<span lang="TR" style="background: white; line-height: 107%;"><span lang="TR" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; font-size: 12pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br />Maksvell 1.70 sm boyunda, güclü və atletik vücuda sahib birisi idi. Qara gözləri, qapqara saçları vardı, bığlı və açıq tənli biri idi. Gülər üzlü, səbrli və səmimi birisi idi. Ədəbiyyat bilgisi olduqca yaxşı idi. Çox sürətli oxuya bilirdi və çox güçlü yaddaşa malik idi.</span></span></span><br />
<span lang="TR" style="background: white; line-height: 107%;"><span lang="TR" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; font-size: 12pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br /></span></span></span>
<span lang="TR" style="background: white; line-height: 107%;"><span lang="TR" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; font-size: 12pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">Maksvell, Trinitidəki universitet müəllimiyi vəzifəsindən çıxaraq Aberdeenə təbiət fəlsəfəsi üzər dərs demək üçün getmişdi. Ancaq hələ də imtahanında birinci olduğu Adams Mükafatı üçün yarışa bilərdi. Bir il zaman dilimində, Saturn planetinin ətrafındakı halqaların quruluşu ilə əlaqəli suallara cavab verə bilən yeganə insan idi. <b>Saturn halqalarının kəsilməz deyil də, parçalardan ibarət</b> olduğunu göstərdi. Kraliyyət Astronomu Airy, Maksvellin məqaləsini ”<b>Son illərdə ortaya qoyulmuş ən yaxşı iki mexaniki Astronomiyaya aid məqalələrdən biri</b>” kimi dəyərləndirmişdir.</span></span></span><br />
<table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: right; margin-left: 1em; text-align: right;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><a href="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/33/JamesClerkMaxwell-KatherineMaxwell-1869.jpg" imageanchor="1" style="clear: right; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="600" data-original-width="481" height="320" src="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/33/JamesClerkMaxwell-KatherineMaxwell-1869.jpg" width="256" /></a></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;">Katherine və Maksvell</td></tr>
</tbody></table>
<span lang="TR" style="background: white; line-height: 107%;"><span lang="TR" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; font-size: 12pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br />
University of Aberdeen iki kollecdən ibarət idi. Bunlardan biri Marischal College idi. Onun müdiri Devar zaman-zaman Maksvelli evinə dəvət edirdi. Maksvell bu dəvətlərdən birində Devarın özündən 7 yaş böyük olan qızı <b>Katherine</b> ilə tanış oldu və 1858-ci ilin iyun ayında evləndilər. Katherine Maxwellin tələbələri və dostların arasında çox sevilmirdi və Maksvelli çox qısqandığı üçün Maksvell zaman-zaman dostlarının dəvətlərini qəbul edə bilmirdi. Nə də dostlarını öz evinə dəvət edə bilmirdi.</span></span></span><br />
<br />
<span lang="TR" style="background: white; line-height: 107%;"><span lang="TR" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; font-size: 12pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">
Elm sahəsində işlərinə görə Londonda keçirdiyi illər, Maksvell üçün daha məhsuldar oldu. Ən böyük uğuru isə fəza-zaman qanunlarını elektromaqnit sahə üçün tam tənlik halında ifadə etməsiydi. Ortaya qoyduğu <b>Differensial Tənliklər</b> sahələrin <b>polyarlaşmış dalğalar</b> şəklində, işıq sürətilə yayılması idi. Elektromaqnit sahə üzrə çalışmalarının yanında əlavə olaraq <b>Özlü</b> <b>Qazların Mexanikası</b> üzərində də işləyirdi. <b>Özlü Qazların Mexanikasını</b> həm nəzəri, həm də təcrübi tərəfdən araşdırmalar elədi, rəngli görmə üzərində də çalışmalar etdi və dünyadaki ilk <b><i>rəngli fotonu</i></b> çəkdi.</span><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><o:p></o:p></span></span></span></span></div>
<!--[endif]--><br />
<table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto; text-align: center;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><a href="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/7f/Tartan_Ribbon.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="655" data-original-width="800" height="261" src="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/7f/Tartan_Ribbon.jpg" width="320" /></a></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;">İlk rəngi dağılmayan fotoşəkil, Maksvell, 1861</td></tr>
</tbody></table>
<br />
<div class="MsoNormal">
<span lang="TR" style="background: white; font-size: 12.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-font-family: Calibri; mso-bidi-theme-font: minor-latin;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">King's
College illərində Maksvell digər elm adamlarını, özəlliklə də Faradayı
tanıdı. Maksvell Kembricdə ikən Faradayla məktublaşmağa başlamışdı, ancaq indi şəxsi
olaraq da görüşə bilirdilər və Faradayın<b> Royal Institutionda</b> verdiyi məhşur cümə gecəsi mühazirələrinə də
qatılırdı. Bir mühazirə sonrası Maksvellin çölə çıxmağa çalışan insanlar
arasında sıxılıb qaldığını görən Faraday, bu vəziyyəti qaz molekullarına bənzədib Maksvellə belə demişdi: </span></span></div>
<div class="MsoNormal">
</div>
<blockquote class="tr_bq">
<span lang="TR" style="background: white; font-size: 12.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-font-family: Calibri; mso-bidi-theme-font: minor-latin;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">“ Hey Maksvell, çıxa
bilmədin bu sıxlıq arasından çölə. Bu sıxlıqdan çıxa bilmənin yolunu tapacaq
olan tək insan varsa, o da sənsən”</span></span></blockquote>
<span lang="TR" style="background: white; font-size: 12.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-font-family: Calibri; mso-bidi-theme-font: minor-latin;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">
Maksvell 1873-cü ildə <i>A Treatise on Electricity and Magnetism </i>(Elektrik və
Maqnetizm üzərinə incələmə) adlı əsərini yayınladı və bu əsərdə özünün bütün elmi
fikirlərini bir araya gətirdi.</span></span></div>
<div>
<span lang="TR" style="background: white; font-size: 12.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-font-family: Calibri; mso-bidi-theme-font: minor-latin;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br />
İllər ötdükcə Maksvellin mühafizəkar xarekteri daha da oturmuşdu. Elmi populyar
etmək istəsə də, dərs demə tərzi yaxşı deyildi. Mühazirələrini 2,3 və ya maksimum 7
nəfər dinləyərdi. Hər zaman elm tarixinə böyük marağı olmuşdu və <b>dinamika </b>tarixin yazmaq istəyirdi.</span><o:p></o:p></span></div>
<div>
<span lang="TR" style="background: white; font-size: 12.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-font-family: Calibri; mso-bidi-theme-font: minor-latin;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br /></span></span></div>
<div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="TR" style="background: white; font-size: 12pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><b>Qalileo </b>və <b>Nyuton</b></span></span><span lang="TR" style="background: white; font-size: 12.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-font-family: Calibri; mso-bidi-theme-font: minor-latin;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"> zamanından bəri dinamik
fikirlərin yaranmasında və dilində önəmli dəyişikliklər etmişdi. Ancaq son
zamanlarda maşınların önəminin artmasının nəticəsində güc, enerji və qüvvə haqqında fikirlər tam
olaraq bir-birindən ayrıldı. Elm
adamları arasında çox az adam bu ayrımı müşahidə edə bilirdi. Maksvell bunlarla məşğul olmaq yerinə Kavendişin yazılarını yayınlamağa
çalışırdı. Maksvell zamanın bir qismini xəstə həyat yoldaşına baxaraq
keçirirdi. 3 həftə boyunca gündüzlər dərs deyib və laboratoriyada çalışdıqdan
sonra, gecələri də xəstə həyat
yoldaşının başında sabahlayaraq keçirirdi. Kavendişin yazılarını da elə həyat
yoldaşının keşiyini çəkərkən, şam işığında yenidən yazdı, nizama saldı.</span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="TR" style="background: white; font-size: 12.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-font-family: Calibri; mso-bidi-theme-font: minor-latin;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br />
Ümumi Yığılmış <b>101 </b>əsərindən <b>58-i Kembricdə</b> keçirdiyi zaman içində
nəşr olundu. Bunlardan <b>12-si kitablara rəy</b>,
<b>6-sı verdiyi dərslər</b>, <b>8-i Encyclopaedia Britannica </b>üçün
yazdığı məqalələr, <b>9-u dəyərləndirmə</b>
yazısı və <b>21 qısa (amma önəmli) qeydlərdir.</b></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="TR" style="background: white; font-size: 12.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-font-family: Calibri; mso-bidi-theme-font: minor-latin;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><b><br /></b>
Maksvell 1878-ci ildə <b>Qazların Nəzəriyyəsi</b>
üzərinə yazdığı 2 güclü elmi məqalə ilə bütün gücünü göstərəcəkdi.</span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="TR" style="background: white; font-size: 12.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-font-family: Calibri; mso-bidi-theme-font: minor-latin;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br />
1879-cu ildən artıq əvvəlki enerjisi qalmadığını hiss etdi və əvvəllər yaşadığı
yerə, Glenlairə yerləşdi. Əvvəllər sağlığı normal idi, ancaq sonralar pisləşdi. Sadəcə 1 ya da 2 ayının qaldığını bilirdi.</span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="TR" style="background: white; font-size: 12.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-font-family: Calibri; mso-bidi-theme-font: minor-latin;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br />
Həyatınn ən gözəl dönəmini yaşarkən<b>, 5
Noyabr 1879-cu ildə anası kimi qarın xərçəngindən dünyasını dəyişdi</b>. Geridə
heç bir miras buraxmadı və
Glenlair yaxınlığındakı ailəsinin və digər yaxınlarının dəfn edildiyi məzarlıqda
dəfn edildi.<br />
<br />
Yazı sonunda Maksvellin fizika üzrə gördüyü işləri ümumiləşdirməyin daha da
yaxşı anlamanıza yardımcı olacağını düşündüm.</span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="TR" style="background: white; font-size: 12.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-font-family: Calibri; mso-bidi-theme-font: minor-latin;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br />
Ən əhəmiyyətli uğuru, Klassik Elektromaqnit Nəzəriyyəni yaratmaqdır ki, bu nəzəriyyə
ilə bir-birlərindən uzaq görsənən iki anlayışı - Elektrik və Maqnit sahələrinin əslində
eyni şey olduğu isbatlamışdır(4 tənlik ilə). Bu tənliklər, Elektrik, Maqnit və
optika sahələrində istifadə edilir.</span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="TR" style="background: white; font-size: 12.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-font-family: Calibri; mso-bidi-theme-font: minor-latin;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br /></span></span></div>
<table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto; text-align: center;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><a href="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b0/James_clerk_maxwell_statue_rear_equations.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="716" data-original-width="800" height="285" src="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b0/James_clerk_maxwell_statue_rear_equations.jpg" width="320" /></a></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;">Maksvell büstünün önünə həkk olunmuş Maksvell tənlikləri</td></tr>
</tbody></table>
<div class="MsoNormal">
<span lang="TR" style="background: white; font-size: 12.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-font-family: Calibri; mso-bidi-theme-font: minor-latin;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br />Maksvellin bu uğuru “<b>fizikada ikinci ən böyük birləşdirmə olaraq</b>“ adlandırılır.
Birincini Nyuton etmişdi.</span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="TR" style="background: white; font-size: 12.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-font-family: Calibri; mso-bidi-theme-font: minor-latin;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br />
Bununla yanaşı, qazların kinetik nəzəriyyəsinin statik olaraq paylanmasını
açıqlayan Maxwell paylanmasını ortaya
qoymuşdur.</span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="TR" style="background: white; font-size: 12.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-font-family: Calibri; mso-bidi-theme-font: minor-latin;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br />Bu iki böyük kəşfi, müasir fizikada yeni bir çağın başlamasına səbəb olmuşdu: <b>Xüsusi Nisbilik Nəzəriyyəsi</b> ilə <b>Kvant Mexanikası</b> kimi nəhəng nəzəriyyələrin
yaranmasına təkan vermişdir.</span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="TR" style="background: white; font-size: 12.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-font-family: Calibri; mso-bidi-theme-font: minor-latin;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br />
Maksvell həm də 1861-ci ildə <b>ilk rəngli fotoaparat</b> cihazını kəşf edən insan kimidə tarixdə qalmışdır.</span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="TR" style="background: white; font-size: 12.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-font-family: Calibri; mso-bidi-theme-font: minor-latin;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br />
Bir çox fizik tərəfindən 19-cu əsrdə yaşayıb, 20-ci əsr fizikasına yardımda rol
oynayan şəxs kimi görülür. 1931-ci ildə A.Eynşteyn, Maksvellin doğum günündə,
onun çalışmalarını “<b>Nyutondan sonra fizikada ən verimli və ən önəmli çalışma” </b>kimi adlandırmışdır.</span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="TR" style="background: white; font-size: 12.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-font-family: Calibri; mso-bidi-theme-font: minor-latin;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br />
Və son olaraq, A.Eynşteyn J.C.Maksvell
üçün bu sözləri demişdir:</span></span></div>
<blockquote class="tr_bq">
<span lang="TR" style="background: white; font-size: 12.0pt; line-height: 107%; mso-bidi-font-family: Calibri; mso-bidi-theme-font: minor-latin;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><b>"Sahə
Nəzəriyyəsinin önəmini tam mənası ilə qavrayan insan Maxvell idi.
Elektrodimanika qanunlarının gerçək ifadəsini Elektromaqnit sahələr üçün keçərli
olan Diferensiyal Tənliklərdə tapdığını söyləyən təməl xüsusiyyətli bir kəşfə
imza atdı. Onun bu kəşfi, fizikada bir birlik tapmağa yönəlik böyük cəhdin, ən
böyük uğuruna, İşığın Elektromaqnit teorisinə yol açdı."</b></span></span></blockquote>
<br />
<br />
Müəllif: Sadiq Şamilov<br />
<br />
<br /></div>
Anonymoushttp://www.blogger.com/profile/09928734395167250348noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7563745249300045052.post-10753017577451211562017-08-26T04:27:00.001+04:002017-08-26T04:28:25.221+04:00Kvant Kilidlənmə (Quantum Levitation)<span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br /></span>
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhH4DTnRF9yqzazupqsO2mhBJKWNDnyfFM8OAiUFM6k15AIVlfvlsLWx-txwobFWycK6ihJn4gW4FVDKleBEusnDr9MH3FmFNHxgwztiTz57tYNshUiv9_7MB3qRS841dt3D__UFE0jX2o/s1600/Quantum_Levitation_Goes_Viral-Transportation-03.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="480" data-original-width="900" height="340" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhH4DTnRF9yqzazupqsO2mhBJKWNDnyfFM8OAiUFM6k15AIVlfvlsLWx-txwobFWycK6ihJn4gW4FVDKleBEusnDr9MH3FmFNHxgwztiTz57tYNshUiv9_7MB3qRS841dt3D__UFE0jX2o/s640/Quantum_Levitation_Goes_Viral-Transportation-03.jpg" width="640" /></a></div>
<span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br /></span>
<span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br /></span>
<span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><b><span lang="TR" style="line-height: 107%;">Kvant Kilitlənməsi(Quantum Levitation),</span></b><span lang="TR" style="line-height: 107%;"> ən sadə halı
ilə cisimlərin(əsasən də <i>ifratkeçiricilərin</i>) Kvant Fizikasının yaratdığı
imkanlar sayəsində havada asılı qalmasıdır. Burada əsaslı şəkildə bir sual ortaya çıxır ki, Cazibə Qüvvəsinin olduğu
bir sistemdə cisimlər havada necə asılı qala bilir. Bu suala cavab vermək üçün kvant kilitlənməsin mexanizmini bilmək lazımdır ki, onu da aşağıda ətraflı oxuya bilərsiniz.<br />
<br />
Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, bu hadisəni müşahidə etmək üçün <b>ifratkeçirici</b> maddələrdən istifadə
edilir. Elektrik cərəyanını 0 müqavimət
ilə keçirən və enerji itkisinə səbəb olmayan maddələrə <b>ifratkeçiricilər (superconductors)</b>
deyilir. İfratkeçirici maddələrin özlərinə xas bir xüsusiyyəti vardır, beləki onlar maqnit sahəsini sevmirlər. Diamaqnitlik xüsusiyyətlərindən asılı olaraq xarici maqnit sahəsi obyektin
səthində elektrik cərəyanı yaradır və bu, demək olar ki, bütün maqnit sahəsini
itələyir. Səthdə yaranan cərəyanın yaratdığı maqnit sahəsi, tətbiq edilən xarici maqnit sahəsini sıfırlayır <b>(</b></span><b><span lang="TR" style="background: white; line-height: 107%;">Meissner Effect)</span></b><span lang="TR" style="background: white; line-height: 107%;">. Ancaq
çox-çox incə təbəqəli ifratkeçirici cisimdən istifadə etsək, maqnit sahə xəttləri
istifadə etdiyimiz cismimizi kəsəcəkdir.</span></span><br />
<span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br /><span lang="TR" style="background: white; line-height: 107%;"></span></span>
<br />
<table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto; text-align: center;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><img border="0" data-original-height="266" data-original-width="376" height="281" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjbHnEPXew8_sHSr8krzdQKmiiBtd2_IqJb9_g63sgLhv4gIFkSlV-_uI2GY3Se7kX935R2PsKDtKsOapSIkFCoBRP5S72-k5B87epGGOrPbM-5F7DbKYtKwyBDjlKZnHLHJFJDkSENgfs/s400/meissner.png" style="margin-left: auto; margin-right: auto;" width="400" /></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;">Kilidlənmiş ifratkeçirici cismin daxilindən keçən maqnit sahə vektorları - Meissner effekti</td></tr>
</tbody></table>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjbHnEPXew8_sHSr8krzdQKmiiBtd2_IqJb9_g63sgLhv4gIFkSlV-_uI2GY3Se7kX935R2PsKDtKsOapSIkFCoBRP5S72-k5B87epGGOrPbM-5F7DbKYtKwyBDjlKZnHLHJFJDkSENgfs/s1600/meissner.png" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><span style="color: black; font-family: "verdana" , sans-serif;"></span></a></div>
<span lang="TR" style="background: white; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br /></span></span>
<span lang="TR" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">Cismimizi kəsib keçən maqnit sahəsini bir-birlərində
ayrı cizgilər kimi düşünə bilərik ki, buna da <b>“vortex”</b> balonlar adı verilib.
Bu balonlar içərisində ifratkeçirici xassə lokal olaraq qırılır və cisim
maqnit cərəyanını balonların içərisində həbs edir. Əslində bunu edərək özünü
olduğu pozisiyaya kilitləyir və beləcə maqnitin bir-birini itələyən eyni qütbləri
kimi, cisim havada asılı qalır.<br /><br />
</span></span><br />
<div>
<span lang="TR" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">Bunu belə də təsəvvür edə bilərik:<br />
Maqnit sahəsinin hər yerində eyni olduğu dairəvi bir maqnit istifadə etdiyimizi
fərz edək. Maqnitin üzərinə ifratkeçirici cismi qoyduğumuzda, cismin maqnitin
oxları ətrafında sərbəstcə hərəkət
etdiyini müşahidə edəcəyik. </span></span><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">Eyni hərəkəti reys xəttləri quraraq ya da maqnitin fərqli koordinatda tutaraq
da müşahidə edə bilərik. Örnək olaraq, əyri
tutsaq yenə də özünü bu pozisiyaya kilitlədiyini görəcəyik. İfratkeçirici cisim bir ox ətrafında
fırlandığı müddətcə kilidli qalmağa davam edir. Nəticədə bunu deyə bilərik ki,
cismin havadakı vəziyyətinə kilidlənmə prosesi ən sadə halı ilə maqnit itələməyə
dayanır.</span></div>
<div>
<br />
<span lang="TR" style="background: white; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br /></span></span>
<span lang="TR" style="background: white; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><span lang="TR" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; line-height: 107%;">İndi isə izah etdiyimiz bu prosesdə kvant fizikası
harada rol alır ona nəzər salaq və prosesi bir az daha açıqlayaq.</span></span></span><br />
<span lang="TR" style="background: white; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><span lang="TR" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; line-height: 107%;">Yuxarıda qeyd etdik ki, bir cisim əgər
ifratkeçiricidirsə, elektrik cərəyanını heç bir maneə olmadan keçirir. İşin bu
qismi tamamən <b>kvant mexanikasını</b> təməl
alır. Belə ki, müəyyən bir kritik temperaturun altında bəzi maddələr
ifratkeçiricilik xassəsi göstərir, yəni cərəyanı sıfır müqavimətlə ötürür. Başqa bir deyişlə elektronlar enerji itirmədən hərəkət edir. Bu kvant xassəsi sayəsində ifrat-keçiricilər maqnit sahəsini dəf edə bilirlər. Yəni
ondan təsirlənmirlər. </span></span></span><br />
<span lang="TR" style="background: white; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><span lang="TR" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; line-height: 107%;"><br />
<b>Kvant kilidlənmənin</b> əsas səbəbi isə <b>Meysner</b> təsiridir. Meysner təsiri, maqnit sahə daxilində qalmış
ifratkeçirici maddənin hər zaman xarici maqnit sahəsini dəf etməyə, çıxarmağa
çalışdığını söyləyir və beləcə ifratkeçirici maddə ətrafında maqnit sahəsi
qıvrılaraq özünə yön cızır.<br />
O zaman sualı belə qoyaq:<br />
<br />
<b>Niyə ifratkeçirici maddələr və maqnit sahələri bir-birilərindən bu qədər “nifrət” edirlər?</b><br />
<br />
Bunu bilmək üçün ifratkeçirici maddədə nələr baş verir ona baxmaq lazımdır.<br />
Artıq bilirik ki, ifratkeçirici maddələr, elektronların asanlıqla “axıb”
getdikləri maddələrdir. Maqnit sahəsi bir ifratkeçirici maddəyə
yaxınlaşdığında səthi üzərində kiçik cərəyanların
yaranmasına səbəb olur və bu kiçik cərəyanlar gələn maqnit sahəsinə əks yönələrək gələn sahəni sıfırlayırlar (zidd təsir
göstərərək maddə içərisinə keçməsinə əngəl olurlar). Bunun da nəticəsində ifratkeçirici maddənin səthi üzərində maqnit sahənin sıxlığı tam olaraq sıfır olur. Bu səbəbdən dolayı ifratkeçirici maddələr maqnit sahəsini sevmirlər…<br />
<br />
<b>Kilidlənmə(Qaldırma) necə meydana gəlir?</b><br />
<br />İfratkeçirici maddə bir maqnit reys üzərinə
qoyulduqda, reys üzərində qalan bu ifratkeçirici maddə həmən reys səthi boyunca güçlü
maqnit sahənin təsiri ilə uzağa itələnəcəkdir. İfratkeçirici maddəni uzağa itələmək
üçün, maqnit sahəsinin itələmə qüvvəsi, cazibə qüvvəsinə əks təsir göstərməyə məcburdur.<br />
</span><span lang="TR" style="line-height: 107%;">Tip-1 adı verilən ifratkeçirici maddədən istehsal
edilmiş disk mükəmməl diamaqnitdir və uc nöqtədəki <b>Meysner təsirini</b> yaradacaqdır və bu maddə üçün hər hansı bir şəkildə maqnit sahəsi yoxdur. Bu səbəbdən maqnit
sahəsilə hansısa bir təmasdan qaçınmaq üçün uzaqlaşacaq, yəni <b>levitasiya (</b><b>qaldırma)</b> hadisəsi gerçəkləşəcəkdir. </span></span></span><br />
<span lang="TR" style="background: white; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><span lang="TR" style="line-height: 107%;"><br />
Sadəcə burada sistemin qərarlı olması lazımdır ki, bunun üzərində işlər hələdə
gedir. </span></span></span><br />
<span lang="TR" style="background: white; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><span lang="TR" style="line-height: 107%;"><br /><b>Təl
Əviv Üniversitetinin əməkdaşı Boaz
Almoga görə Kvant Kilidlənmə sayəsində 2 mm qalınlığında ifratkeçirici disk ilə
1 tonluq avtomobili havaya qaldıra bilərsiz.</b></span></span><br />
<!--[endif]--></span><br />
<span lang="TR" style="background: white; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><span lang="TR" style="line-height: 107%;"><b><br /></b></span></span></span>
<span lang="TR" style="background: white; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><span lang="TR" style="line-height: 107%;"><span lang="TR" style="font-family: "Calibri",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: TR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">Sadig
Şamilov</span></span></span></span></div>
Anonymoushttp://www.blogger.com/profile/09928734395167250348noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7563745249300045052.post-41783692105184989482017-08-18T03:34:00.001+04:002017-08-18T17:04:42.590+04:00NEYTRİNOLAR və KATRIN TƏCRÜBƏSİ<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiYSEWpy8leIK-1fHMYTeVu8pXtwgDQR5duQkER8Zt2YyGeFdA2XCKFjYJWBuw61vDibKtTu-aS_CFlVoWfi5cMDg_lGNNw44QBF4K1pY_C6aWyXtxfm8OyV1HwWg4YaHUYJTCvC9sfGQI/s1600/katrinarrives.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="832" data-original-width="1248" height="426" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiYSEWpy8leIK-1fHMYTeVu8pXtwgDQR5duQkER8Zt2YyGeFdA2XCKFjYJWBuw61vDibKtTu-aS_CFlVoWfi5cMDg_lGNNw44QBF4K1pY_C6aWyXtxfm8OyV1HwWg4YaHUYJTCvC9sfGQI/s640/katrinarrives.jpg" width="640" /></a></div>
<br />
<br />
Kvant dünyası atom və zərrəciklərin dünyasıdır. Bir çox yazılarımızda izah etdiyimiz Standard Modelə əsasən 6 kvark, 6 leptonlar, foton, W və Z bozonları, və Hiqqs bozonu ən elementar zərrəciklərdir. Kvark və leptonlar maddələri əmələ gətirən, geri qalanları isə qüvvə daşıyıcıları kimi də tanınır. Bu zərrəciklərin hər birinin özünə məxsus kütləsi və digər fiziki xassələri elmə məlumdur. Daha doğrusu çoxunun. Niyə? Çünki, hələ də elə zərrəciklər var ki, onların kütləsini dəqiq ölçmək mümkün olmayıb. Söhbət, neytrinolardan gedir.<br />
<br />
Netrinolar leptonlar sinfinə aiddir. Belə ki, elektron, müon və tau zərrəciklərinin müvafiq netytrinoları vardır. Əsasən, neyrtinoların yaranma prosesində iştirak edən zərrəciyə görə onun hansı növ olduğunu təyin etmək olar. Məsələn, tritium nüvəsi helium-3 atomuna parçalanarkən bir elektron və elektron neytrinosu yaranır. Neytrinolar elektrostatik neytral zərrəciklərdir. Əslində adını da bu xassəsindən götürüb. Yüksüz olduğuna görə elektromaqnetik sahə ilə təsirə girmir və milyardlarla illər boyunca düz trayektoriyada hərəkət edə bilirlər. Eyni zamanda, qarşılarına çıxan bütün maddələrin də içindən keçə bilirlər. Siz bu yazını oxuduğunuz vaxt milyonlarla neytrinolar içinizdən keçir. Neytrinoların fərqli yaranma səbəbləri var. Əsasən parçalanma reaksiyalarında ortaya çıxırlar. Hal-hazırda kosmosun hər bir nöqtəsində Big Bangdən qalma neytrinoların izinə rast gəlmək olar. Ulduzlar yüksək enerjili neytrinoların mənbəyidir.<br />
<br />
Əslində, az öncəki cümlədə "nəzəri olaraq rast gəlmək olar" ifadəsini işlətməli idim. Çünki, reallıqda bu asan iş deyil. Kainatda bu qədər bol neytrinolar varkən, onların bir dənəsini təsbit etmək üçün bir neçə tonluq sensorlar quraşdırmaq gərəkdir. Üstəlik bu aparatlar çox həssas olduğu üçün onları ətraf mühitdən qorumaq lazımdır. Neytrino ovu ən effektiv Yerin qat-qat dərinliklərində olar. Bu şəraiti yaratmaq isə çoxlu maddi dəstək gərəkdirir.<br />
<br />
Neytrinolar haqqında çox məlumata sahib olsaq da, onun dəqiq kütləsi hələ də bilinməz qalır. Əvvəllər, kütləsiz hesab edilirdilər. Bu da onların işıq sürəti ilə hərəkət etməsi deməkdir. Sonradan tapılan və 2015-ci il Fizika üzrə Nobel mükafatına layiq görülən kəşfə görə neytrinolar hal dəyişdirir. Yəni, elektron neytrinosu kimi yola başlayan zərrəcik yolun ortasında müon neytrinosuna çevrilə, daha sonra da tau neytrinosu kimi də yola davam edə bilər. Bu xassə neytrinolarda cüzi kütlənin olmasına nəzəri sübutdur. Bu kütlə protonun kütləsinin 1%-dən də azdır.<br />
<br />
Neytrinoların kütləsini ölçmək üçün alimlər son olaraq Karlsruhe Tritium Neytrino - KATRIN təcrübəsinə başlayıblar. 60 milyon avro vəsait xərclənən bu araşdırma nəhayət sonlanır. 2001-ci ildən bu tərəfə 140-dan çox həmkar 70 illik axtarışa son qoymaq üçün əllərindən gələni ediblər. Nəhəng detektorlu bu təcrübə neytrinoların kütləsini 0.2 elektron Volt (eV) aşağı sərhəddə qədər axtaracaq. Əgər tapılsa, birbaşa kütləsi bilinəcək. Əks halda deməli, neytrinolar 0.2 eV-dan da yüngüldür. Qeyd edim ki, bu detektor o qədər böyükdür ki, onu adi yerüstü nəqliyyatla hazırlandığı yerdən (Münhen) təcrübə məntəqəsinə (Karlsruhe) aparmaq mümkün olmayıb. Əvəzinə, kanal və çaylar üzərindən dəniz və okeana çıxarılaraq, yenidən kanal və çaylar vasitəsilə Karlsruhe şəhərinə aparılıb. Bu da 400 km əvəzinə 8800 km yol, 6 aydan çox vaxt deməkdir. Alimlərin fikrincə əldə ediləcək məlumatlar bütün çəkilən əziyyətləri unutduracaq.<br />
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhTQGYNiaLcGMxhrLGvh0NqtdDSipGqa1GmhZSUraP7J0XrgUAKYMvxyuueO94Die34MEBQlPJ97X-fs1PdghX5TYiRDmXwYR1K7tC9uuCh7drYo_iBPquFZnp-keHUDG6WQ7Kwl2dFUt8/s1600/Transport-Main-Spectrom4.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="1063" data-original-width="1488" height="285" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhTQGYNiaLcGMxhrLGvh0NqtdDSipGqa1GmhZSUraP7J0XrgUAKYMvxyuueO94Die34MEBQlPJ97X-fs1PdghX5TYiRDmXwYR1K7tC9uuCh7drYo_iBPquFZnp-keHUDG6WQ7Kwl2dFUt8/s400/Transport-Main-Spectrom4.jpg" width="400" /></a></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<br /></div>
<br />
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiMSk6kpaE_BwxKfHhgeextLh-g0v7f5CznyDsgHwhGEigaWmUq7j7H8wGWXUm0hqRHnR2nsymyj__xnZ91JOacb_wmyp06jY7s0Kso7DvXh7BOw6lPy74iUhfU_UsPmjugnJHVZJ78VI4/s1600/bdecay.jpg" imageanchor="1" style="clear: right; float: right; margin-bottom: 1em; margin-left: 1em;"><img border="0" data-original-height="321" data-original-width="442" height="232" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiMSk6kpaE_BwxKfHhgeextLh-g0v7f5CznyDsgHwhGEigaWmUq7j7H8wGWXUm0hqRHnR2nsymyj__xnZ91JOacb_wmyp06jY7s0Kso7DvXh7BOw6lPy74iUhfU_UsPmjugnJHVZJ78VI4/s320/bdecay.jpg" width="320" /></a>KATRIN təcrübəsi maraqlı yolla neytrinoların kütləsini ölçməyə çalışacaq. Neytrinolar ilk beta çevrilməsində müşahidə olunublar. Yaranan kütlə defekti əlavə bir zərrəciyə işarə idi. Bu təcrübədə həmin çevrilmədən istifadə ediləcək. Yaranan neytrinoların kütləsi qədər elektronların enerjisində azalma olur. Neytrinoları tutmaqdansa elektronları ölçmək daha asandır. Bu elektronların müəyyən məsafə qət edib, ətraf elektromaqnetik sahə ilə məcburi trayektoriyasının sonunda detektorla toqquşacaq. Toqquşmadan ayrılan fotonla elektron kütləsini tapmaq olar. Bunun üçün sadə enerji və hərəkət miqdarının saxlanma qanunlarını istifadə etmək lazımdır. Bütün toqquşmalar sonunda tapılan elektron kütlələri kompüter bazasında saxlanılacaq. Və sonradan ən yuxarı qeydə alınmış kütlə axtarılacaq. Və beləcə, normal elektron kütləsi ilə tapılmış ən yuxarı kütlə qiymətinin fərqi bizə neytrinonun kütləsini verəcək. Az öncə qeyd etdiyimiz kimi, təcrübə 0.2 eV -a qədər enməyi planlaşdırır. Daha dəqiq hesablamalar üçün bir neçə detektora ehtiyac duyulur.<br />
<br />
Hal-hazırda test sınaqları bitirilib. Son tamamlama və kalibrasiya işləri gedir. Ümid edirik, gələn ilə nəticələr açıqlananda yenilikləri sizinlə bölüşəcik.<br />
<div>
<br /></div>
Anonymoushttp://www.blogger.com/profile/09928734395167250348noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7563745249300045052.post-41191869774219332512017-07-04T02:17:00.000+04:002017-07-04T02:17:37.564+04:00Kvant Zeno Təsiri<span style="font-family: Helvetica Neue, Arial, Helvetica, sans-serif;"><br /></span>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEizPRFUky9a7mz6gAhit5dA6g6wNcvuLqoriAZrPOe4pCBeujikOaDZ-qENMoUvao7CKesIXsiXKYV_3hAlOWq03TvNP9mN1gBdd422i64hXdDEfviz5V_nIeJtKITAQKwYhpPCXG9kK3M/s1600/blogimage10.png" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="315" data-original-width="560" height="360" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEizPRFUky9a7mz6gAhit5dA6g6wNcvuLqoriAZrPOe4pCBeujikOaDZ-qENMoUvao7CKesIXsiXKYV_3hAlOWq03TvNP9mN1gBdd422i64hXdDEfviz5V_nIeJtKITAQKwYhpPCXG9kK3M/s640/blogimage10.png" width="640" /></a></div>
<b><span style="font-family: Helvetica Neue, Arial, Helvetica, sans-serif;"><br /></span></b>
<span style="font-family: Helvetica Neue, Arial, Helvetica, sans-serif;"><b>Atılan bir daşın havada olduğu bir anı dayandırsaq onun hansı yönə getdiyini necə deyə bilərik?</b><br /><br /><br />Gündəlik həyatda fərqinə varmadığımız sadə olaylarla fizikanın dərinliklərinə enə bilərik. Məsələn, yuxarıdakı sualdakı daş. Həmin dondurulmuş anda kənardakı müşahidəçiyə görə daş havada hərəkətsizdir və öncəki bir an olmasa növbəti anda harada olacağını təxmin etmək mümkün deyil. Yəni, daş bir anlıq havada asılı qalıb. Əgər belə müşahidəni tez-tez etsək daş atıldığı yerə gedəcəkmi? </span><br />
<span style="font-family: Helvetica Neue, Arial, Helvetica, sans-serif;"><br /></span>
<span style="font-family: Helvetica Neue, Arial, Helvetica, sans-serif;">Təbii ki, bəli. Çünki, biz bilirik ki, belə müşahidəni edə bilmərik. Amma, bunun bir adı var: Zeno-nun ox paradoksu. Bu paradoksun yaranması səbəbi kəsilməz zaman anlayışını anlara - nöqtələrə bölməklə başlayır. Kvant fizikasına görə isə ən kiçik zaman aralığı anlayışı var, amma nöqtəvi zaman anlayışı yoxdur. Kvant fizikasının özündə hiss olunan bu təsir isə daha maraqlı və gerçəkdir. </span><br />
<span style="font-family: Helvetica Neue, Arial, Helvetica, sans-serif;"><br /></span>
<span style="font-family: Helvetica Neue, Arial, Helvetica, sans-serif;">Kvant Zeno təsirini bəlkə də eşitməmisiniz. Çox məşhur olmasa da, Şrödingerin pişiyini ölməkdən o xilas edə bilər. Paradoksda olduğu kimi, burada da tez-tez ölçməkdən gedir söhbət. Gəlin, test mühitimiz tez-tez həyəcanlanıb stabil vəziyyətə qayıdan atom və elektron sistemi olsun. Müşahidə edilmədikdə bu sistem həm həyəcanlanmış, həm də həyəcanlanmamış halın superpozisiyasındadır. Eyni zamanda, müşahidə etmədən absorbsiya və emissiya hadisələrdən atomun halını bilmək olar. Biz bilirik ki, müşahidə sistemin dalğa funksiyasını onun ala biləcəyi məxsusi qiymətlərdən birinə çökdürür. Maraqlısı budur ki, dediyimiz sistemə müəyyən tezliklə ardıcıl müşahidələr apardıqda həyəcanlanmış elektron stabil vəziyyətə qayıda bilmir. Yəni, yerində qalır. (Zeno təsiri). Daha da maraqlısı, müşahidə etmə tezliyini artırsaq elektron daha tez stabil vəziyyətə keçəcək (Anti-Zeno təsiri). </span><br />
<span style="font-family: Helvetica Neue, Arial, Helvetica, sans-serif;"><br /></span>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgeXyc3SFIYDuKnAwTHfwMx9_4ND3x3uKS13CTFbeu4GG5im1l6MVqv9sEmHsgA9MKdnXvzIFPmjcJ4bGu5MPefHjmvyEAPCg93OpCt28msA8F_E0GqqDI1LAF0jiiG2g4s6Fji8c_UGQo/s1600/zenocat.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="480" data-original-width="800" height="192" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgeXyc3SFIYDuKnAwTHfwMx9_4ND3x3uKS13CTFbeu4GG5im1l6MVqv9sEmHsgA9MKdnXvzIFPmjcJ4bGu5MPefHjmvyEAPCg93OpCt28msA8F_E0GqqDI1LAF0jiiG2g4s6Fji8c_UGQo/s320/zenocat.jpg" width="320" /></a></div>
<span style="font-family: Helvetica Neue, Arial, Helvetica, sans-serif;"><br /></span>
<span style="font-family: Helvetica Neue, Arial, Helvetica, sans-serif;"><br /></span>
<span style="font-family: Helvetica Neue, Arial, Helvetica, sans-serif;">Oxşar təcrübəni Şrödinger pişiyi üzərində də aparmaq olar. Bu pişik qapalı bir qutuda saxlanılıb. Hansı ki, o qutu açılsa içində quraşdırılmış mexanizm anında işə düşəcək və zəhərdən pişik öləcək. Digər bir yandan pişik havasızlıqdan ölə bilər. Verilən bir anda pişik sağdır yoxsa ölü? Kvant fizikasının təməl prinsipi olan superpozisiyaya görə müşahidə edilməyən anda 50% ehtimalla hər ikisi ola bilər - ölü vəya diri. Lakin, müşahidə edildiyində bir hala keçəcək. Kvant Zeno təsiri isə tez-tez müşahidə edərək pişiyi qurtarmağa zəmanət verir. Elektron və pişiyin taleyi eynidir. Pişik qutu bağlı ikən sağ olduğuna görə tez-tez qutunu açsaq ( və bağlasaq) zəhərlənmədən sağ qalacaq. Lakin, ehtiyatlı olmaq lazımdır. Çox cəld açsaq Anti-Zeno təsiri baş verər və pişik qəfil ölə bilər!</span><br />
<span style="font-family: Helvetica Neue, Arial, Helvetica, sans-serif;"><br /></span>
<span style="font-family: Helvetica Neue, Arial, Helvetica, sans-serif;"><br /></span>
<br />Anonymoushttp://www.blogger.com/profile/09928734395167250348noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7563745249300045052.post-29890642739496814712017-05-07T20:17:00.001+04:002017-05-07T22:45:02.476+04:00IBM Onlayn Kvant Kompüteri<br />
IBM Onlayn Kvant Kompüterində Kvant Dünyası olaraq, sadə kvant alqoritmini test etdik, və ideal şəraitdə 100% nəticə verdi!<br />
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiRpWleR7e8O6Q10i1IOLTkiNM4olIG-xBXCCk9XhVJnwhIentJEV8HKW8QPGWqm7moC3x_3c5EItzFZ9Isg1Ho9MbBB1m8dX3T5PpZLeX_-jQjeyx3jKzeP-mKweEjVx4qO7YCRV9R9CA/s1600/blogimage9.png" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="360" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiRpWleR7e8O6Q10i1IOLTkiNM4olIG-xBXCCk9XhVJnwhIentJEV8HKW8QPGWqm7moC3x_3c5EItzFZ9Isg1Ho9MbBB1m8dX3T5PpZLeX_-jQjeyx3jKzeP-mKweEjVx4qO7YCRV9R9CA/s640/blogimage9.png" width="640" /></a></div><br />
<br />
Kvant kompüterləri gələcəyin kompüterləri hesab olunur. İşləmə prinsipi günümüzün klassik kompüterlərin fərqli olduğuna görə bu kompüterləri istifadə etmək üçün yeni informasiya sistemi və alqoritmlər lazımdır. Kvant kompüterinin "başdan-ayağa" hər yeri kvant fizikasına əsaslanır. Klassik kompüterlərdə olduğu kimi, kvant kompüterlərini də iki hissəyə ayırmaq olar: elektrik dövrələri və proqram təminatı. Kvant kompüterlərinin prosessorları kvant mexanikasının qanunlarına əsaslanır. Fərqli kvant çipset arxitekturaları alimlər tərəfindən araşdırılır. Bir proqramçının kompüterin fiziki işləmə tərəfini mütləq bilməli olmadığı kimi, kvant kompüterlərinin də proqram təminatını yazmaq üçün qəliz kvant fizikası mövzularını bilməyə ehtiyac yoxdur. Sadə məlumatlar və güclü riyaziyyat ilə bu işin öhdəsindən gəlmək olar.<br />
<br />
Günümüzdə yeni çıxan bütün texnologiyalar elə dizayn edilir ki, heç bir detaldan asılı olmasın. Yəni, necə istənilən kompüterə Windows ƏS yazmaq olur, eləcə də bütün kvant kompüterlərində bir alqoritmi eyni quruluşla icra etmək mümkün olmalıdır. Daxildə gedən proseslər əsas deyil. Əsas olan, alqoritmin özüdür. Kvant kompüterləri üçün nəzərdə tutulmuş bir çox kvant alqoritmlər var. Onlar, günümüzdə həll edilə bilinməyən, və yaxudda qeyri-effektiv həlli olan tapşırıqlardır ki, kvant alqoritmləri ilə bütün çətinliklər aradan qalxır. Düzdür, bir kvant alqoritmini təcrübə etmək üçün real kvant kompüterinə ehtiyac var. Google şirkətinin 15 milyona aldığı kvant kompüterini almaq hər kəs üçün maddi cəhətdən mümkün olmaya bilər. Lakin, IBM şirkəti öz kvant kompüterlərinə onlayn qoşulmaq və əmrlər göndərmək üçün bir servis yaradıb. Biz də həmin servisdən istifadə etdik və təəssüratlarımızı paylaşırıq.<br />
<br />
Öncə, bəzi riyazi və texniki detalları bilmək lazımdır.<br />
<br />
Kvant kompüterləri klassik bitlərdən deyil, qubitlərdən istifadə edir. Yəni, daha 0 və 1 ayrı deyil, ikisinin superpozisiyasıdır. Belə olduqda, bir qubitdə 2 fərqli məlumat saxlamaq olar. N saylı qubitlə isə 2^n məlumatı saxlamaq olur.<br />
<br />
Klassik kompüterlər kimi, kvant kompüterləri də məntiq elementlərini istifadə edir. Məsələn, fərz edək ki, elə bir element var ki, daxil edilən qubitin qiymətinin əksini qaytarır. Yəni, əgər 0 daxil edilibsə 1; 1 daxil edilibsə 0 qaytarsın. Belə elementə NOT elementi adı verilib və sxemdə X kimi işarə edəcik.(İki dəfə ardıcıl X elementini tətbiq etsək cavab nə olar? ) İndi elə element fikirləşək ki, yalnız müəyyən hal altında daxil edilənin əksin qaytarsın. Bunun üçün bizə iki qubit lazım olacaq. Birinci qubit bizə icazə məqsədli lazımdır. Əgər həmin icazə verilibsə, onda biz ikinci qubitin qiymətini dəyişəcik. Bu element CNOT adlanır. Aşağıdakı cədvəl onun doğruluq cədvəlidir.<br />
<br />
Giriş - Çıxış<br />
(0, 0) => (0, 0)<br />
(0, 1) => (0, 1)<br />
(1, 0) => (1, 1)<br />
(1, 1) => (1, 0)<br />
<br />
Kvant fizikasının əsasında superpozisiya durur. Deməli, superpozisiya elementi də olmalıdır. Hadamard elementi girişə verilən qubiti 0 və 1 birin superpozisiyasına çevirir. Bu superpozisiya halları <b>+ ( H(0))</b> və <b>- ( H(1))</b> kimi qeyd edilir. Onlar arasında əlaqə aşağıdakı kimidir.<br />
<br />
<table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto; text-align: center;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjdkwoSsiuXFPYZPerbW8Xs4MtTQo40XDRCiSNxN6r-jL-9ZSX-ouU7Xs7H2DK3B4CWLyePmAmzRcJ2xGp-uaKGO2ZEn70uBaGXdMo5Q93iPFsLyJCJsjJ2h2uBkihevyb6BgwjVVPLGfo/s1600/hadamard.JPG" imageanchor="1" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" height="174" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjdkwoSsiuXFPYZPerbW8Xs4MtTQo40XDRCiSNxN6r-jL-9ZSX-ouU7Xs7H2DK3B4CWLyePmAmzRcJ2xGp-uaKGO2ZEn70uBaGXdMo5Q93iPFsLyJCJsjJ2h2uBkihevyb6BgwjVVPLGfo/s320/hadamard.JPG" width="320" /></a></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;">Kredit: Vikipediya</td></tr>
</tbody></table><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><br />
</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br />
</div>Burada bütün elementləri izah etməyə ehtiyac yoxdur. <a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Quantum_gate" rel="nofollow" target="_blank">Vikipediyada</a> rahatlıqla digər elementlər haqqında məlumatlar tapa bilərsiniz.<br />
<br />
<h3>Deutsch-Jozsa Alqoritmi</h3><br />
<i>Şərt: verilən məntiqi funksiyanın sabit olmasını tapmaq.</i><br />
<br />
Məntiqi funksiyaların təyin oblastı {0, 1}^n, qiymətlər çoxluğu isə {0, 1} çoxluğudur. Burada, n funksiyanın qəbul etdiyi arqumentlərin sayıdır. Sadəlik üçün n = 1 qəbul edək. Bu funksiya, 0 və 1 üçün eyni cavab qaytarsa sabit funksiya sayılır. Əks halda, balanslaşmış kimi adlandıracıq. Verilən şərt, cavabları bilinməyən funksiyanın sabit ya balanslaşmış olduğunu təyin etməkdir. Klassik halda, bunun üçün n = 1 olduqda 2, ixtiyari n üçün 2^(n-1)+ 1 sorğu etmək lazımdır. Hər sorğuda, verilən girişə uyğun cavabları saymalı olacıq. Yəni, n = 1 üçün, gərək f(0) və f(1) -in qiymətini bilək ki, sabit olduğunu deyə bilək ( ya da əksi). İstifadə edəcəyimiz alqoritm bunu ixtiyari funksiya üçün 1 sorğuda müəyyən edir. Necə?<br />
<br />
<br />
Alqoritmin özünü dərk etməyə bilərsiniz. Fikirləşin ki, superpozisiyanı istifadə edərək hər iki qiyməti bir sorğuda axtarır. Beləcə, iki qubit ilə həm 0, həm də 1-i əvəz edə bilərik. Alqoritmin sxemi aşağıdakı kimidir:<br />
<br />
<table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto; text-align: center;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgyq3U10J94tYd4Utuobw1qKTptyITKRAq2bo6rsKxNX0VIzU5UB6Q-GLD_f6WeYz9HdhrYMCPWlCaEo6l-xTy5BESLpYLn9pdK6URIwkq0XtJNMnDX9sR5vXgdgAExQ8jw4LqVJoZkCLI/s1600/code-7deac86800795b4a0354f987765c8384.png" imageanchor="1" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgyq3U10J94tYd4Utuobw1qKTptyITKRAq2bo6rsKxNX0VIzU5UB6Q-GLD_f6WeYz9HdhrYMCPWlCaEo6l-xTy5BESLpYLn9pdK6URIwkq0XtJNMnDX9sR5vXgdgAExQ8jw4LqVJoZkCLI/s1600/code-7deac86800795b4a0354f987765c8384.png" /></a></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;">Deutsch-Jozsa Alqoritminin Sxemi</td></tr>
</tbody></table><br />
Burada, X əksi tapan, H Hadamard, + işarəli dairə CNOT elementidir. Sonda, isə q[3] qubitinin qiymətini ölçürük. Əgər, cavab 1 olsa, verilən funksiya balanslaşmış, əks halda sabit funksiyadır. CNOT elementi eyni zamanda f(x) = x funsiyası üçün qara qutu rolunu oynayır. Bilirik ki, bizim f(x) = x funksiyası balanslaşmışdır. Çünki, bərabər sayda 0 və 1 cavabı qaytarır. Deməli, kvant kompüteri bizə 1 cavabı qaytarmalıdır. Cavab belədir:<br />
<br />
<table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto; text-align: center;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEh43xDvX5R1NyiLiuK2wmQo7Wa3BjHOJgatH71gjcCXHXYsBWzuhLe83-1qPIAbSQusDCnnl940EhbrBik2iDDAJait01xQEwqkwc5eG3heRdtSoJTCsFLe3fihIe_BwJBN9HXaxdHNNl4/s1600/deutsch.JPG" imageanchor="1" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEh43xDvX5R1NyiLiuK2wmQo7Wa3BjHOJgatH71gjcCXHXYsBWzuhLe83-1qPIAbSQusDCnnl940EhbrBik2iDDAJait01xQEwqkwc5eG3heRdtSoJTCsFLe3fihIe_BwJBN9HXaxdHNNl4/s1600/deutsch.JPG" /></a></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;">Simulasiya modunda nəticələr</td></tr>
</tbody></table>"01000" reyesterdə aşağıdan 2-ci qubitin dəyəridir. Biz onu ölçdük və qiyməti 100% - yəni 1 oldu. Deməli, funskiyamız balanslaşıb. Qeyd edək ki, bu IBM Quantum Experience saytında simulasiya versiyasında alınıb. Əsl kvant kompüterində mümkün arxa-fon və ətraf mühit təsirlərinə görə yaranan xətalar olur. Xətaları aradan qaldırmağın da yolları var. Sadə versiyada xəta ilə alınan cavab belədir:<br />
<table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto; text-align: center;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgdPKjewS70RVaC1PrTzXuvxnBFV7bfFr83HVebSbFSilG96IOpUfFTFLRnjWS_LyjgHhj50kSi4vNr94wWo4kuCI3s8RUW9S_hVUYrkW_Y3edpHBX_OxALfYxHkfLpIdDUa7l6jnuMZUc/s1600/deutschreal.JPG" imageanchor="1" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgdPKjewS70RVaC1PrTzXuvxnBFV7bfFr83HVebSbFSilG96IOpUfFTFLRnjWS_LyjgHhj50kSi4vNr94wWo4kuCI3s8RUW9S_hVUYrkW_Y3edpHBX_OxALfYxHkfLpIdDUa7l6jnuMZUc/s1600/deutschreal.JPG" /></a></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;">Real Kvant Kompüterində alınan nəticələr</td></tr>
</tbody></table>Alqoritm üzərində dəyişiklər etmək üçün bu linki izləyin: <a href="https://quantumexperience.ng.bluemix.net/share/code/7deac86800795b4a0354f987765c8384/execution/62db59ae58e69a477677d60511d10485">https://quantumexperience.ng.bluemix.net/share/code/7deac86800795b4a0354f987765c8384/execution/62db59ae58e69a477677d60511d10485</a><br />
<br />
<br />
Anonymoushttp://www.blogger.com/profile/09928734395167250348noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7563745249300045052.post-82122891307020100532017-03-17T11:42:00.000+04:002017-03-17T11:42:50.216+04:00LHCb-dən YENİ 5 ZƏRRƏCİK<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgm1Ugp6drb9ul0zCQB-nJxFC40-Yl2VEwi_KK6F4JWDejG64tA3zx9U3GIvp7_qvRtIAAoDykklRaYZ8lGZG8VlpO93X67XIiKAIHiCeyVD5KA1xNkG9tJxv2JW3wMohKHU70CdTKA1_4/s1600/lhcb7.png" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="414" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgm1Ugp6drb9ul0zCQB-nJxFC40-Yl2VEwi_KK6F4JWDejG64tA3zx9U3GIvp7_qvRtIAAoDykklRaYZ8lGZG8VlpO93X67XIiKAIHiCeyVD5KA1xNkG9tJxv2JW3wMohKHU70CdTKA1_4/s640/lhcb7.png" width="640" /></a></div>
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
</div>
<span style="font-family: inherit;"><br /></span>
<span style="font-family: inherit;"><br /></span>
<span style="font-family: inherit;">Ən son fiziki kəşflərin məkanı artıq LHCb təcrübəsi və CERN olmuşdur. Hiqqs bozonun kəşfindən bu yana daha bir neçə zərrəcik kəşf edən bu müəssisə dünən yeni zərrəcik toplusunu kəşf edib. Bu zərrəciklər çox nadir rastlanan zərrəcik parçalanma reaksiyasından alına bilər. Beş zərrəciyin eyni anda tapılması bu hadisəni daha da əlamətdar edir. Zərrəciklər onsuz da çoxdur, fermionlar, bozonlar, pionlar, kaonlar, elektron, proton, neytron və s. Hamsını yadda saxlamaq çətindir. Heç alimlər özləri belə əzbərə bilmir. Axı niyə də bilsinlər? Enriko Fermi demişkən:</span><br />
<span style="font-family: inherit;"><br /></span>
<blockquote class="tr_bq">
<span style="font-family: inherit;">Bütün zərrəciklərin adlarını yadda saxlaya bilsəydim, botanik olardım</span></blockquote>
<span style="font-family: inherit;">Günümüzdə bütün zərrəciklərin adlarını, kvant ədədlərini, parçalanma kanallarını və s. xüsusiyyətlərini kataloq şəklində tapmaq mümkündür. Bunlardan ən sadəsi Android telefonları üçün yazdığımız Zərrəciklər tətbiq etməsidir (<a href="https://play.google.com/store/apps/details?id=hundredthirtythree.particles" target="_blank">buradan yüklə</a>).</span><br />
<span style="font-family: inherit;"><br /></span>
<span style="font-family: inherit;">Fundamental zərrəciklər əslində çox deyil. Standard modelə görə, 6 kvark, 6 lepton, W, Z, və Hiqqs bozonları, qlüonlar və foton, bir də sadaladıqlarımızın anti-zərrəciyi. Geriyə qalır ağır zərrəciklər, hansılar ki iki və ya daha artıq kvarkdan ibarət olur ( məsələn, proton - uud konfiqurasiyalı). Adətən, zərrəciklərə həyəcanlanma səviyyələrinə görə adlar verilir. Həyəcanlanmamış vəziyyət isə zərrəciyin saf halıdır demək olar.</span><br />
<span style="font-family: inherit;"><br /></span>
<table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: right; margin-left: 1em; text-align: right;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgjsb0gqIEzYktX9K5JFSHNoQEwQM8YYd-0TK8R7JKieb_7dahu9DRIWXkaC1EmqnnHZ4_vNRKDor5Jmyjj0_vHifaPdfg7jPCupcQ3_CbBHQ_uKUrDraiJ3vj97b5A3g4fPnVTVr17sqc/s1600/photo_2017-03-17_11-38-04.jpg" imageanchor="1" style="clear: right; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" height="400" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgjsb0gqIEzYktX9K5JFSHNoQEwQM8YYd-0TK8R7JKieb_7dahu9DRIWXkaC1EmqnnHZ4_vNRKDor5Jmyjj0_vHifaPdfg7jPCupcQ3_CbBHQ_uKUrDraiJ3vj97b5A3g4fPnVTVr17sqc/s400/photo_2017-03-17_11-38-04.jpg" width="223" /></a></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"> <span style="background-color: white; color: #333333; font-size: 16px; text-align: start;">Ω</span><span style="background: rgb(255, 255, 255); border: 0px; bottom: -0.3em; color: #333333; font-size: 0.7em; margin: 0px 2px; outline: 0px; padding: 0px; position: relative; text-align: start; vertical-align: baseline;">c</span><span style="background: rgb(255, 255, 255); border: 0px; color: #333333; font-size: 0.7em; margin: 0px 2px; outline: 0px; padding: 0px; position: relative; text-align: start; top: -0.6em; vertical-align: baseline;">0</span><span style="font-size: small; text-align: start;"> zərrəciyi ( Zərrəciklər )</span></td></tr>
</tbody></table>
<span style="font-family: inherit;">LHCb-nin apardığı təcrübələrdə "omega-c-0" <span style="background-color: white; color: #333333; font-size: 16px;">Ω</span><span style="background: rgb(255 , 255 , 255); border: 0px; bottom: -0.3em; color: #333333; font-size: 0.7em; margin: 0px 2px; outline: 0px; padding: 0px; position: relative; vertical-align: baseline;">c</span><span style="background: rgb(255 , 255 , 255); border: 0px; color: #333333; font-size: 0.7em; margin: 0px 2px; outline: 0px; padding: 0px; position: relative; top: -0.6em; vertical-align: baseline;">0</span> zərrəciyinin həyəcanlanmış hallarıdır. Bu zərrəciyin öz xassələrini yandakı şəkildən görə bilərsiniz. İki qəribə və bir ovsun kvarkdan ibarət bu baryon güclü qüvvə təsiri ilə digər baryon "ksi-c-müsbət" <span style="background-color: white; color: #333333; font-size: 16px;">Ξ</span><span style="background: rgb(255 , 255 , 255); border: 0px; bottom: -0.3em; color: #333333; font-size: 0.7em; margin: 0px 2px; outline: 0px; padding: 0px; position: relative; vertical-align: baseline;">c</span><span style="background: rgb(255 , 255 , 255); border: 0px; color: #333333; font-size: 0.7em; margin: 0px 2px; outline: 0px; padding: 0px; position: relative; top: -0.6em; vertical-align: baseline;">+</span> və kaona ayrılır. <span style="background-color: white; color: #333333; font-size: 16px;">Ξ</span><span style="background: rgb(255 , 255 , 255); border: 0px; bottom: -0.3em; color: #333333; font-size: 0.7em; margin: 0px 2px; outline: 0px; padding: 0px; position: relative; vertical-align: baseline;">c</span><span style="background: rgb(255 , 255 , 255); border: 0px; color: #333333; font-size: 0.7em; margin: 0px 2px; outline: 0px; padding: 0px; position: relative; top: -0.6em; vertical-align: baseline;">+ </span>öz növbəsində proton, Kaon və piona çevrilir. </span><br />
<span style="font-family: inherit;"><br /></span>
<span style="font-family: inherit;">Ayrılan zərrəciklərin tunel daxilində trayektoriyaları və detektorda olan enerji səviyyəsindən güclü kompüterlərin sayəsində parçalanma prosesi geriyə oxuna bilinir. Belə hesablama nəticəsinə məlum olub ki, <span style="background-color: white; color: #333333; font-size: 16px;">Ω</span><span style="background: rgb(255 , 255 , 255); border: 0px; bottom: -0.3em; color: #333333; font-size: 0.7em; margin: 0px 2px; outline: 0px; padding: 0px; position: relative; vertical-align: baseline;">c</span><span style="background: rgb(255 , 255 , 255); border: 0px; color: #333333; font-size: 0.7em; margin: 0px 2px; outline: 0px; padding: 0px; position: relative; top: -0.6em; vertical-align: baseline;">0</span> və onun həyəcanlanmış halları da bu parçalanmada iştirak edib. Onlara hətta standard adlar da verilib: <span style="background-color: white; color: #333333; font-size: 16px;"> Ω</span><span style="background: rgb(255, 255, 255); border: 0px; bottom: -0.3em; color: #333333; font-size: 0.7em; margin: 0px 2px; outline: 0px; padding: 0px; position: relative; vertical-align: baseline;">c</span><span style="background-color: white; color: #333333; font-size: 16px;">(3000)</span><span style="background: rgb(255, 255, 255); border: 0px; color: #333333; font-size: 0.7em; margin: 0px 2px; outline: 0px; padding: 0px; position: relative; top: -0.6em; vertical-align: baseline;">0</span><span style="background-color: white; color: #333333; font-size: 16px;">, Ω</span><span style="background: rgb(255, 255, 255); border: 0px; bottom: -0.3em; color: #333333; font-size: 0.7em; margin: 0px 2px; outline: 0px; padding: 0px; position: relative; vertical-align: baseline;">c</span><span style="background-color: white; color: #333333; font-size: 16px;">(3050)</span><span style="background: rgb(255, 255, 255); border: 0px; color: #333333; font-size: 0.7em; margin: 0px 2px; outline: 0px; padding: 0px; position: relative; top: -0.6em; vertical-align: baseline;">0</span><span style="background-color: white; color: #333333; font-size: 16px;">, Ω</span><span style="background: rgb(255, 255, 255); border: 0px; bottom: -0.3em; color: #333333; font-size: 0.7em; margin: 0px 2px; outline: 0px; padding: 0px; position: relative; vertical-align: baseline;">c</span><span style="background-color: white; color: #333333; font-size: 16px;">(3066)</span><span style="background: rgb(255, 255, 255); border: 0px; color: #333333; font-size: 0.7em; margin: 0px 2px; outline: 0px; padding: 0px; position: relative; top: -0.6em; vertical-align: baseline;">0</span><span style="background-color: white; color: #333333; font-size: 16px;">, Ω</span><span style="background: rgb(255, 255, 255); border: 0px; bottom: -0.3em; color: #333333; font-size: 0.7em; margin: 0px 2px; outline: 0px; padding: 0px; position: relative; vertical-align: baseline;">c</span><span style="background-color: white; color: #333333; font-size: 16px;">(3090)</span><span style="background: rgb(255, 255, 255); border: 0px; color: #333333; font-size: 0.7em; margin: 0px 2px; outline: 0px; padding: 0px; position: relative; top: -0.6em; vertical-align: baseline;">0</span><span style="background-color: white; color: #333333; font-size: 16px;"> və Ω</span><span style="background: rgb(255, 255, 255); border: 0px; bottom: -0.3em; color: #333333; font-size: 0.7em; margin: 0px 2px; outline: 0px; padding: 0px; position: relative; vertical-align: baseline;">c</span><span style="background-color: white; color: #333333; font-size: 16px;">(3119)</span><span style="background: rgb(255, 255, 255); border: 0px; color: #333333; font-size: 0.7em; margin: 0px 2px; outline: 0px; padding: 0px; position: relative; top: -0.6em; vertical-align: baseline;">0</span><span style="background-color: white; color: #333333; font-size: 16px;">. Mötərizə daxilindəki ədədlər zərrəciklərin kütlələrini meqaelektronvolt cinsindən göstəricisidir. Dərc olunan məqalədə bildirilir ki, bu zərrəciklərin kəşfi statistik əhəmiyyəti yüksəkdir, yəni adi fon və səs-küyə görə alınmış təhriflər deyil. Aşağıdakı qrafikdən zərrəcikləri - qrafikin pik nöqtələri, görə bilərsiniz.</span></span><br />
<span style="font-family: inherit;"><span style="background-color: white; color: #333333; font-size: 16px;"><br /></span></span>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjrs4yULBB-jkYGN0Rnjy3v-ew5dFDYQ-0-trEC3H0znu1rYjZ_bgnbPxSu4bYoakUq5xso-jOjJrDkaDiRo24LRIHnSCx7mIdl7LqkfIa3r-Ysrwb2SBKBmoll5R5UQgREnaLyxtckk5M/s1600/omegafig2.png" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjrs4yULBB-jkYGN0Rnjy3v-ew5dFDYQ-0-trEC3H0znu1rYjZ_bgnbPxSu4bYoakUq5xso-jOjJrDkaDiRo24LRIHnSCx7mIdl7LqkfIa3r-Ysrwb2SBKBmoll5R5UQgREnaLyxtckk5M/s1600/omegafig2.png" /></a></div>
<span style="font-family: inherit;"><span style="background-color: white; color: #333333; font-size: 16px;"><br /></span></span>
<span style="font-family: inherit;"><span style="background-color: white; color: #333333; font-size: 16px;"><br /></span></span>
<span style="font-family: inherit;"><span style="background-color: white; color: #333333; font-size: 16px;">Şəkillər CERN saytından götürülüb.</span></span>Anonymoushttp://www.blogger.com/profile/09928734395167250348noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7563745249300045052.post-84801891338852492842017-03-14T03:16:00.001+04:002017-03-14T03:17:04.353+04:00Eynşteyn və Mileva<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjH8PMt2h8c_o7hn5x9P6RECeeZxhtNfXNR-9s2mZ-zqt_7xBr4vJsg2UaShZu3wqxQ3p0Ci9-zXCm2mdfQ8uPJPacrk2nZX3WNlw-KoUwa_YjzYAr-biE8COn_j8TcIuDBL0JS0q5OWpM/s1600/Mileva_NS.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjH8PMt2h8c_o7hn5x9P6RECeeZxhtNfXNR-9s2mZ-zqt_7xBr4vJsg2UaShZu3wqxQ3p0Ci9-zXCm2mdfQ8uPJPacrk2nZX3WNlw-KoUwa_YjzYAr-biE8COn_j8TcIuDBL0JS0q5OWpM/s640/Mileva_NS.jpg" width="640" /></a></div>
<br />
Mart ayının 14-ü dünyada iki adla qeyd olunur. Birincisi, bu tarix rəqəmsal yazılışda 03/14 kimi göründüyünə görə Pi günü adlandırılır. Ölkəmizdə çox tanınmasa da qərb universitet və məktəblərində, eləcə də aparıcı təhsil müəssisələrində elm festivalı günü olaraq qeyd edilir. Günün sonunda Pi tortu yemək isə adət halını alıb. Mən isə bu yazını öz Pi stəkanımda çay içərək yazıram.<br />
<br />
Dünya və elm tarixinin gəlmiş-keçmiş ən dahi adamlarından hesab olunan, öz təxəyyül gücü və nəzəri fizikaya gətirdiyi yeniliklərlə fərqlənən Albert Eynşteyn də bugündə anadan olub. Bəlkə də, küçədə yoldan keçən birisindən soruşsanız ən azı məşhur E = mc<sup>2</sup> bildiyini deyəcək (loru dildə enerji və kütlə eynidir). Heç şübhəsiz siz də bu alimin həyatından xəbərdarsınız. Ona görə də, bu dəfə biz alimin özü və elmi yaradıcılığından deyil, onun unudulmuş həyat yoldaşından söz açacıq.<br />
<br />
Mileva Maric Eynşteyn 19 Dekabr 1875-ci ildə indiki Serbiyada anadan olub. Valideynləri: Mariya Ruzic və Milos Maric (ata) cəmiyyəyin varlı və hörmət edilən ailəsi idi. Bu ailənin 3 övladı olub: Mileva, Zorka və Milos Maric (oğul) . Evin böyük qızı Mileva, Serbiyada qızların məktəbə götürüldüyü son ildə məktəbə daxil olur. 1892-ci ildə, atası nüfüzu hesabına təhsil nazirliyindən icazə alaraq, onu oğlanlara ayrılmış fizika mühazirələrində iştirak etməyə başlayır. 1894-cü ildə orta məktəbi bitirir və ailəsi ilə birlikdə Novi Sada köçür. Sinif yoldaşları onu çox istedadlı lakin az danışan biri kimi xatırlayır. O, hər şeyin dərinliyinə enir, əzimli və öz hədəflərinə çatmaq üçün çalışan biri idi.<br />
<br />
1896-cı ildə Zürix Politexnik İnstitutunun fizika-riyaziyyat bölməsinə beş tələbə - dörd oğlan və bir qız qəbul olur. Bunlar, Marsel Qrossman, Luis Kollros, Cakob Ehrat, Albert Eynşteyn və Mileva Maric idi. Albert və Mileva bir yerdə saatlarla çalışan ayrılmaz cütlüyə çevrilirlər. Albert, adətən mühazirələrə qatılmır və evdə hazırlaşırdı. Mileva isə sistemli və mütəşəkkil idi. O, gənc Albertə dərs və tapşırıqlarda geri qalmamaq üçün kömək edirdi. 1899-1903-cü illərdə tətil günlərində Eynşteynin Milevaya göndərdiyi tapılan 43 məktubdan 10-u günümüzə gəlib çatıb. Bu məktublarda onların bir-biri ilə necə əlaqədə olduğu aşkar hiss olunur:<br />
<br />
Albert 1899-cu ildə Milevaya yazır:<br />
<blockquote class="tr_bq">
Helmholtzu ilk dəfə oxuyanda sənin yanımda olmamağın qəribə gəldi və bugün, hələ də yaxşılaşmayıb. Birlikdə gördüyümüz işlər mənə daha yaxşı, sağlam və asan gəlir. </blockquote>
Sonra, 2 Oktyabr Milandan yazır:<br />
<blockquote class="tr_bq">
... burdakı şərait mənə heç uyğun deyil və işləmək üçün darıxıram, özümü qaranlıq fikirlərlə dolu hiss edirəm - başqa sözlə, yanımda olub mənə xoş nəzarət etməyindən və əyri-üyrülükdən qorumağından ötrü darıxıram</blockquote>
<br />
Dərslərinin sonuna kimi hər ikisinin qiyməti oxşar olub (Mileva 4.7 və Albert 4.6). Tətbiqi fizika dərsində isə Mileva maksimum qiyməti (5) alarkən Eynşteyn 1 alır. Həmçinin, Mileva təcrübə dərsində də müvəffəq olur (12 üzərindən 11), Eynşteyn isə yox. Lakin, Professor Minkovskinin şifahi imtahanında 4 oğlan 12 üzərindən 11 alır, amma Milevaya 5 yazılır. Yalnız, Eynşteyn diplom ala bilir.<br />
<br />
Bu cütlüyün evlənməsinə hər iki ailə qarşı çıxır. Eynşteynin anası, "30 yaşına çatana kimi o qoca qarıya dönəcək" deyərək sərt reaksiya verir. Lakin, sonda atası Eynşteynə bir müddət işlədikdən sonra evlənməsinə icazə verəcəyini bildirir.<br />
<br />
1900-cu ildə məktubların birində Albert yazır: "tezliklə yeni ortaq işimizə davam etməyi səbirsizliklə gözləyirəm. İndi sən öz araşdırmana davam etməlisən - özüm adi bir insan olarkən arvadımın doktor olması məni qürurlandırar". Onlar, 1900-cu ilin Oktyabrında araşdırma etməyə Zürixə qayıdırlar. Digər üç tələbə institutda iş tapsa da, Eynşteyni qəbul etmirlər. O zənn edirdi ki, professor Veber qəsdən edir. Belə olan halda, Eynşteyn evlənməkdən imtina edir. Sonda, onlar əvvəl olduğu kimi birgə araşdırma etməyə və yaşamağa başlayırlar.<br />
<br />
13 Dekabr 1900-cü ildə, onların kapilyarlar mövzusunda ilk məqalələrini hazır olur. Lakin, bu məqalə yalnız Albertin adı altında gedir. Buna baxmayaraq, hər iki tərəf bu məqaləni özlərinin ortaq işi kimi qələmə verir. Mileva rəfiqəsinə yazdığı məktubda belə deyir: "<u>Biz</u> bunun bir özəl nüsxəsini nə Bolsmana göndərcik, görək nə fikirləşir və ümid edirəm, o <u>bizə</u> cavab yazacaq." Bunun kimi, Albert 1901-ci ilin Aprelin 4-ü Milevaya dostu Mişele Bessonun "əmisini mənə görə ziyarət edib. Prof. Jung İtaliyada ən nüfuzlu fiziklərinfən biridir və ona <u>bizim</u> məqalənin nüsxəsini verəcək".<br />
<br />
Belə görünür ki, məqalənin yalnız Albertin imzası altında olması cütlüyün ortaq qərarı idi. Niyə? Radmila Milentiyeviç, vaxtilə Nyu Yorkda City Collegedə tarix professoru, 2015-ci ildə Milevaya aid ətraflı bioqrafiya dərc etdirib. Onun fikrincə, Mileva qəsdən Albertin adı altında məqalələrin dərc olunmasını istəyib ki, ona iş tapılsın və tezliklə evlənsinlər. 50 il Milevanın həyatını araşdırmış fizika professoru Dord Krsticə görə isə Mileva bilirdi ki, cəmiyyətdə həmin tarixdəki qadınlara qarşı qeyri-obyektiv mühit məqalənin dəyərini aşağı sala bilərdi.<br />
<br />
Albert özü bəyan edib ki, xüsusi nisbilik üzərində bir işləyiblər. 27 Mart 1901 məktubunda yazılır:<br />
<blockquote class="tr_bq">
İkimiz birgə nisbi hərəkət üzərində gördüyümüz işi zəfərlə sona çatdıranda mən necə də xoşbəxt və məğrur olacağam.</blockquote>
Və birdən Milevanın taleyi dəyişdi. Mileva hamilə qalır. Albert işsizdir və hələ də evlənmirlər. İnamsız gələcəklə Mileva ikinci və sonuncu dəfə 1901-ci ildə şifahi imtahana girir. Albertin yolunu kəsən Prof. Veber onu da imtahanda kəsir. Təhsilini dayandırmağa məcbur qalan Mileva Serbiyaya qayıdır. Albeti evlənməyə yola gətirmək üçün tezliklə Zürixə qayıdır. 1902-ci ildə Liserl adlı qız dünyaya gəlir. Heç bir doğum və ölüm şəhadətnaməsi olmayan bu uşağın axirəti hələ də naməlumdur. Çox güman, hansısa ailəyə övladlıq verilib.<br />
<br />
1901-ci ilin Dekabrın əvvəllərində Eynşteyn dostu Marcel Qrossmanın atasının Berndəki patent ofisində işə düzəlir. 1902-ci ildə atası ölmədən əvvəl Eynşteynin evlənməyinə icazə verir. Albert və Mileva 1903-cü il 6 Yanvar evlənirlər. Mileva ev işləri görərkən, Albert həftədə 6 gün, gündə 8 saat patent ofisində işləyir. Axşamlar isə, bəzən gecəyə kimi birgə işləyirlər.14 May 1904-cü ildə oğulları Hans-Albert anadan olur.<br />
<br />
<br />
<br />
<table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto; text-align: center;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEikQfauiExMXE5UmbW_D2THJvxf_ss6H6dZfk8v7Wgf7QR_NPl-mVpyW-dr7l8t68KSVacymJlegr7WpwkkUqZcbiuLahgV5VsPpcXzohlBKf_QKZMW9m3e-9WycewJPIqWf3lZFUeW9CU/s1600/photo-mariage-1903-300x168.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEikQfauiExMXE5UmbW_D2THJvxf_ss6H6dZfk8v7Wgf7QR_NPl-mVpyW-dr7l8t68KSVacymJlegr7WpwkkUqZcbiuLahgV5VsPpcXzohlBKf_QKZMW9m3e-9WycewJPIqWf3lZFUeW9CU/s1600/photo-mariage-1903-300x168.jpg" /></a></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;">Mileva və Albert toy şəkli, 1903-cü il.</td></tr>
</tbody></table>
Buna baxmayaraq, 1905-ci ildə Albert "möcüzə ili"-də 5 ardıcıl məqalə paylaşır: biri fotoelektrik effekti (buna görə 1921-ci ildə Nobel alır), ikisi Braun hərəkəti üzərində, biri xüsusi nisbilikdə və digəri məşhur E = mc<sup>2</sup>. Eyni zamanda pul qarşılığında 21 elmi məqaləyə şərh yazıb və molekulların ölçüsü mövzusunda tezisini tamamlayır. Daha sonralar, Albertin R.S. Şanklanda bildirdiyinə görə nisbilik onun həyatında 7 il, fotoelektrik effekt isə 5 il mövcud olub. Onun bioqraflarından biri, Pitr Mişelmore yazır ki, xüsusi nisbiliyin əsasını təşkil edən məqaləni 5 həftəyə tamamladıqdan sonra Albert "iki həftə dincəldi, Mileva isə təkrar təkrar yoxladı və sonda poçt ilə göndərdi." Yorğun cütün Serbiyaya ilk üç səfəri zamanı tanışdıqları qohumlar və dostlar onların necə ortaq çalışdığı haqqında zəngin məlumatlar veriblər.<br />
<br />
Heysiyyətinə görə tanınan, Milevanın qardaşı Milos (oğul) Parisdə tibb oxuyarkən bir neçə dəfə Eynşteynin ailəsi ilə birgə qalır. Kristic yazır: " (Milos) axşamlar və gecələr, şəhərə səssizlik çökəndə, yeni evli cütlüyün masada əyləşib, kerosin fənər altında necə fizika məsələləri işlədiklərini təsvir edirdi. Milos onların necə hesabladığı, yazması, oxuması və debat etmələrindən danışıb".<br />
<br />
<table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto; text-align: center;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi5ocxTN_aggNdBfKKgi2s950ATXJ4AizCtqGMrY_QVB4Kc_6p7mctPOHnK5UU-yhO8YG3nzdZaisJdybi3JlGgr6cA_HIYUlmAlVLvTC-Y-DITVeVa91YhM1YoErsKVMr3Pdd5BL6vQQI/s1600/AE_MM_son_1905.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi5ocxTN_aggNdBfKKgi2s950ATXJ4AizCtqGMrY_QVB4Kc_6p7mctPOHnK5UU-yhO8YG3nzdZaisJdybi3JlGgr6cA_HIYUlmAlVLvTC-Y-DITVeVa91YhM1YoErsKVMr3Pdd5BL6vQQI/s1600/AE_MM_son_1905.jpg" /></a></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;">Mileva, Hans və Albert, 1905-ci il</td></tr>
</tbody></table>
<br />
1908-ci ildə, Konrad Habikt ilə birgə cütlük ultra-həssas voltmetr düzəldirlər. Trbuhovic-Qcuric bu təcrübəni Mileva və Konradın adına yazır: "Onlar işdən razı qalanda Albertə patent eksperti olduğu üçün aparatın nə iş gördüyünü izah etməyi tapşırdılar". Aparat Eynşteyn-Habikt patenti altında qeydiyyatdan keçirilir. Habiktin niyə Milevanın adını daxil etmədiyini soruşanda o Alman dilində belə cavab verir: "<em style="background-color: white; font-family: Helvetica, Verdana, sans-serif, Arial; font-size: 12px; margin: 0px; padding: 0px;">Warum? Wir beide sind nur ein Stein.</em>" (Niyə? Biz ikimiz eyni bir daşıq (yəni bir şəxs) )<br />
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
</div>
Artıq 1908-ci ildə Albert tanınmağa başlandı. Berndə ödənişsiz mühazirələr verdikdən sonra 1909-cu ildə Zürixdə ilk akademik vəzifəyə təyin edildi. Mileva yenə ona kömək edirdi. Eynşteynin 8 səhifəlik mühazirə qeydləri onun əl yazısı ilə yazılmışdı. Həmçinin, Maks Planka 1909-cu ildə yazılmış məktub da. Bütün sənədlər Yerusəlimdə Albert Eynşteyn Arxivində (AEA) saxlanılır. 3 Sentybar 1909, Mileva rəfiqəsi Helene Savicə yazır: "O, indi alman dilli ən yaxşı fizik kimi tanınır, və onu çox şərəfləndirirlər. Onun uğuruna çox sevinirəm, çünki o, buna layiqdir; təkcə ümid və arzu edirəm ki, bu şöhrət onun xasiyyətinə pis təsir eləməsin." Əlavə edir: "Bütün bu şöhərtlə, o arvadına az vaxt ayırır. ... . Burda deyiblər, bədnamlıqla birinə mirvari, o birinə qabıq düşür."<br />
<br />
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEh0NVMKSDzXeyTSwwKy9V4DbtiZa99QNeot375XfM2vQQx4VuVlYsbiET51rXv0F2lXgDYLaCmY7oAGAlCVADIVomutMchyphenhyphenmi3oO3R6YP96PYLcS2VnREzsLxgRKgjAOX7h_btdfeauKtA/s1600/AE_MM_1910-300x177.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEh0NVMKSDzXeyTSwwKy9V4DbtiZa99QNeot375XfM2vQQx4VuVlYsbiET51rXv0F2lXgDYLaCmY7oAGAlCVADIVomutMchyphenhyphenmi3oO3R6YP96PYLcS2VnREzsLxgRKgjAOX7h_btdfeauKtA/s1600/AE_MM_1910-300x177.jpg" /></a></div>
<br />
Onların ikinci oğlu, Edvard, 28 İyul 1910-cu ildə doğulur. 1911-ci ilə kimi, Albert hələ də həyat yoldaşına nəvazişli məktublar yazıb yollayır. Lakin, 1912-ci ildə, Berlinə köçən ailəsini ziyarət edəndə xalası qızı Elza ilə aşnabazlığa başlayır. İki ilə yaxın gizli aparırlar. Elsa, Eynşteynin 21 məktubunu saxlayır. İndi onlar <i>Collected Papers of Albert Einstein </i>arxivində saxlanılır. Elzaya yaxın olmaq üçün, Albert öncə Praqada, sonra Zürixdə, və sonda Berlində fərqli elmi vəzifələrə gəlir.<br />
<br />
Bu evliliyin sonu idi. 29 İyul 1914-də Mileva iki oğlu ilə Zürixə qayıdır. 1919-da isə boşanmağa razı olur, yalnız bir şərtlə. Əgər, Albert nə vaxtsa Nobel alsa mükafatı ona bağışlamalı idi. Mükafatı alan Mileva, iki balaca bina evi alaraq övladları ilə kasıb yaşamağa davam edir. Oğlu, Edvard tez-tez sanatoriyalarda olurdu. Sonralar şizofreniya çıxaran uşağın tibbi xərcləri artdığından hər iki evi itirir. Albertin davamlı göndərmədiyi aliment və verdiyi şəxsi dərslərlə maddi vəziyyətini normallaşdırır.<br />
<br />
1925-ci ildə Albert Nobel mükafatının oğullarının mirası olduğunu yazır. Mileva isə birgə gördüyü işlərə görə Nobelin ona düşdüyünü bildirir. Albert cavab məktubunda yazır:<br />
<br />
<blockquote class="tr_bq">
Xatirələrinlə məni qorxudarkən məni güldürdün. Bir saniyə belə olsun heç fikirləşmisən ki, əgər danışdığın adamın ciddi nəaliyyətləri olmayıbsa heç kəs sən deyənə diqqət yetirməz. Kimsə tamamilə əhəmiyyətsizdirsə, ona sakit və həyalı qalmaqdan başqa deyiləcək söz yoxdur. Elə sənə də bunu tövsiyə edirəm.</blockquote>
<br />
Mileva sakit qaldı. Lakin, onun rəfiqəsi Milana Bota Serbiya qəzetinə bildirdi ki, onlar Milevadan xüsusi nisbiliyin yaranışı haqqında müsahibə almalıdırlar. Mileva Helene Savicə yazır: "Qəzetlərdə belə yazılar mənim təbiətimə xas deyil, inanıram ki, bütün bunlar Milananın istəyidir, və elə zənn edib ki, mənim də könlümcədir, təkcə onu deyə deyə bilərəm ki, yəqin o, Eynşteynə görə mənim ictimailəşməyimə kömək etmək istəyib. O, gərək bu məqsədlə mənə yazsın, və mən bu yolla qəbul edərəm, yoxsa başqa cür mənasızdır."<br />
<br />
<table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto; text-align: center;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgP2Iwcts9H0vlk-wbkqPyDIgHbIq8pIIh8vjBbU-5iYLOnqCbtdBSdn4ns5tthFnV4k6SQkQujNOTIpDBflBDWuBVI_aO8p4DMEk1WoYl8_5OrjiscTWj8q5Mg7R_LyrWq_FPyuBlqj88/s1600/Mileva-plus-vieille.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgP2Iwcts9H0vlk-wbkqPyDIgHbIq8pIIh8vjBbU-5iYLOnqCbtdBSdn4ns5tthFnV4k6SQkQujNOTIpDBflBDWuBVI_aO8p4DMEk1WoYl8_5OrjiscTWj8q5Mg7R_LyrWq_FPyuBlqj88/s1600/Mileva-plus-vieille.jpg" /></a></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;">Mileva (bilinməyən tarix)</td></tr>
</tbody></table>
Krstic bildirir ki, Mileva öz köməyindən anası və bacısına bəhs edib. O, həm də xaç valideynlərinə Eynşteynə necə dəyərli kömək etdiyini, amma əvəzində onun həyatını necə alt-üzt etdiyini yazıb və sonralar məktubu yox etmələrini xahiş edib. Oğlu, Hans-Albert Krsticə valideynlərinin "elmi həmkarlığın necə evliliyə keçməsindən, və onların axşamlar bir masa arxasında oturub işləməsinə şahid olmasından" danışıb. Hans-Albertin ilk arvadı, Frieda, Milevanın ilk üç məktubunu dərc etdirməyə çalışıb, lakin Eynşteynin vəkilləri tərəfindən "Eynşteyn Mif"-ini qorumaq üçün əngəlləyiblər. Onlar Krsticin bir işi olmaqla digər məqalələri də əngəlləyiblər. 1947-ci ildə Eynşteyn yazır: "Nə vaxt ki bilsəm Mileva orda deyil, onda rahat ölə bilərəm."<br />
<br />
Onların məktubları və bir çox dəlillər Mileva Maric və Albert Eynşteynin məktəb illlərindən etibarən 1914-cü ilə kimi necə sıx elmi əməkdaşlıq etdiklərini göstərir. Albert dəfələrlə öz məktublarında "nisbi hərəkət üzrə bizim işimiz" ifadəsini işlədib. Onların birgəliyi sevgi və qarşılıqlı dəyərlər üzərində qurulmuşdu və buna görə də qeyri-adi işlər görə biliblər. Albertin istedadını ilk o kəşf edib. Onsuz, Albert heç vaxt müvəffəq ola bilməzdi. O, birgə işləməyi sevərək, ona işlərində kömək edərək, və daim ikisinin bir varlıq kimi hiss edərək öz arzularını tərk etdi. Hər şey Albertin öz adına dərc etdiyi məqalə ilə başladı və bunun geri qayıdışı olmadı. O buna razı idi, çünki, Albertin uğuru onun sevinci idi. Bəs niyə Mileva səssiz qaldı? Layiq olmasına baxmayaraq, ictimai tanınmaqdan üz döndərdi. Bütün əməkdaşlıqlarda olduğu kimi, bütün tərəflərin töfhələrini saymamaq mümkün deyil.<br />
<br />
<br />
Original məqalə: "<span style="background-color: white;"><span style="font-family: inherit;"><a href="http://www.quantumdiaries.org/2016/12/22/the-forgotten-life-of-einsteins-wife/" target="_blank">The forgotten life of Einstein’s wife</a></span><span style="font-family: "helvetica" , "verdana" , sans-serif , "arial";">" </span><span style="font-family: inherit;">Paulin Qaqnon</span></span>Anonymoushttp://www.blogger.com/profile/09928734395167250348noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7563745249300045052.post-40830234502897261272017-03-06T07:13:00.000+04:002017-03-06T07:13:07.029+04:00Elektrik Maşınları: 4-cü hissə<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
</div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhEaqKH7uXFTx8gkzP050jH-KZgaMZzEaxuePxE4DB5H2OV96ycsLnCAyqej371U6zNGePfixbvrYkrDN-ILVfE4YHNq5vOc2r4H5QT6FoSZY5PFp8vM7yBZA5bEX_A9Lhp_UX9LAbKZLcN/s1600/blogimage7.png" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><span style="font-family: Helvetica Neue, Arial, Helvetica, sans-serif;"><img border="0" height="360" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhEaqKH7uXFTx8gkzP050jH-KZgaMZzEaxuePxE4DB5H2OV96ycsLnCAyqej371U6zNGePfixbvrYkrDN-ILVfE4YHNq5vOc2r4H5QT6FoSZY5PFp8vM7yBZA5bEX_A9Lhp_UX9LAbKZLcN/s640/blogimage7.png" width="640" /></span></a></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: Helvetica Neue, Arial, Helvetica, sans-serif;"><br /></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: Helvetica Neue, Arial, Helvetica, sans-serif;"><br /></span></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<span style="font-family: Helvetica Neue, Arial, Helvetica, sans-serif;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: Helvetica Neue, Arial, Helvetica, sans-serif;">Artıq
Elektrik Maşınları adlı silsilə yazımızın 4-cü hissəsinə gəlib çatdıq. Bu hissədə
sizlərə Sinxron Elektrik Maşınları haqqında bilgi vermək istəyirəm.</span></span></div>
<span style="font-family: Helvetica Neue, Arial, Helvetica, sans-serif;"><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">
Bir Elektrik Maşını olaraq tezlik və qütb sayı ilə mütənasib bir şəkildə hərəkət
edərək sabit bir sürətdə dönən Dəyişən Cərəyan
Maşınlarına Sinxron Elektrik Maşınları deyilir. Bir Elektrik Maşının girişinə
elektrik enerjisi verib, çıxışından mexaniki enerji əldə edilirsə, bu işləmə
formasına Motor işləmə prinsipi deyilir. Sinxron dövrlə fırlanan motorlara
Sinxron Motorlar deyilir. Sinxron Motorlar, İçlərində dönən Maqnit sahə sürətində,
yəni Sinxron sürətdə dönərlər. Sinxron kəlməsinin tam mənası “Eyni Zamanlı” deməkdir.
Göründüyü üzrə Fırlanan maqnit sahəsi ilə
dönən rotor eyni sürətdə oldugu üçün sinxronluq yaranır və adını da burdan
almışdır...</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">
Sinxron dövr Motoron tezliyi və qütbünə bağlıdır.</span><span style="font-size: 18.0pt; line-height: 107%;"> </span><!--[if gte msEquation 12]><m:oMath><m:sSub><m:sSubPr><span
style='font-size:18.0pt;mso-ansi-font-size:18.0pt;mso-bidi-font-size:18.0pt;
font-family:"Cambria Math",serif;mso-ascii-font-family:"Cambria Math";
mso-hansi-font-family:"Cambria Math";font-style:italic;mso-bidi-font-style:
normal'><m:ctrlPr></m:ctrlPr></span></m:sSubPr><m:e><i style='mso-bidi-font-style:
normal'><span style='font-size:18.0pt;line-height:107%;font-family:"Cambria Math",serif'><m:r>n</m:r></span></i></m:e><m:sub><i
style='mso-bidi-font-style:normal'><span style='font-size:18.0pt;line-height:
107%;font-family:"Cambria Math",serif'><m:r>s</m:r></span></i></m:sub></m:sSub><i
style='mso-bidi-font-style:normal'><span style='font-size:18.0pt;line-height:
107%;font-family:"Cambria Math",serif'><m:r>=</m:r></span></i><m:f><m:fPr><span
style='font-size:18.0pt;mso-ansi-font-size:18.0pt;mso-bidi-font-size:18.0pt;
font-family:"Cambria Math",serif;mso-ascii-font-family:"Cambria Math";
mso-hansi-font-family:"Cambria Math";font-style:italic;mso-bidi-font-style:
normal'><m:ctrlPr></m:ctrlPr></span></m:fPr><m:num><i style='mso-bidi-font-style:
normal'><span style='font-size:18.0pt;line-height:107%;font-family:"Cambria Math",serif'><m:r>60*</m:r><m:r>f</m:r></span></i></m:num><m:den><i
style='mso-bidi-font-style:normal'><span style='font-size:18.0pt;line-height:
107%;font-family:"Cambria Math",serif'><m:r>P</m:r></span></i></m:den></m:f><i
style='mso-bidi-font-style:normal'><span style='font-size:18.0pt;line-height:
107%;font-family:"Cambria Math",serif'><m:r>-</m:r><m:r>bu</m:r><m:r> </m:r><m:r>formul</m:r><m:r>
</m:r><m:r>il</m:r><m:r>ə</m:r><m:r> </m:r><m:r>Sinxron</m:r><m:r> </m:r><m:r>d</m:r><m:r>ö</m:r><m:r>vr</m:r><m:r>
</m:r><m:r>sayısı</m:r><m:r> h</m:r><m:r>esablanır</m:r><m:r>.</m:r></span></i><span
style='font-size:18.0pt;line-height:107%;font-family:"Cambria Math",serif'><br>
</span></m:oMath><![endif]--><!--[if !msEquation]--><span style="font-size: 11pt; line-height: 107%;"><v:shapetype coordsize="21600,21600" filled="f" id="_x0000_t75" o:preferrelative="t" o:spt="75" path="m@4@5l@4@11@9@11@9@5xe" stroked="f">
<v:stroke joinstyle="miter">
<v:formulas>
<v:f eqn="if lineDrawn pixelLineWidth 0">
<v:f eqn="sum @0 1 0">
<v:f eqn="sum 0 0 @1">
<v:f eqn="prod @2 1 2">
<v:f eqn="prod @3 21600 pixelWidth">
<v:f eqn="prod @3 21600 pixelHeight">
<v:f eqn="sum @0 0 1">
<v:f eqn="prod @6 1 2">
<v:f eqn="prod @7 21600 pixelWidth">
<v:f eqn="sum @8 21600 0">
<v:f eqn="prod @7 21600 pixelHeight">
<v:f eqn="sum @10 21600 0">
</v:f></v:f></v:f></v:f></v:f></v:f></v:f></v:f></v:f></v:f></v:f></v:f></v:formulas>
<v:path gradientshapeok="t" o:connecttype="rect" o:extrusionok="f">
<o:lock aspectratio="t" v:ext="edit">
</o:lock></v:path></v:stroke></v:shapetype><v:shape id="_x0000_i1025" style="height: 55.5pt; width: 453.75pt;" type="#_x0000_t75">
<v:imagedata chromakey="white" o:title="" src="file:///C:/Users/valeh/AppData/Local/Temp/msohtmlclip1/01/clip_image001.png">
</v:imagedata></v:shape></span><br /><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg3hsnl5VH_qU2qDK-5T_w_itkFoNPRT4VO1UPwn59BuyN039I-HBM_3ZW8jvDL7B__nMdVDBw-EiM-dRK3_rnwyx4x8WHVSwmIRMouR5Dzgu2tCrZpnO7qIajIAZiudEWswXK_p4sukFE_/s1600/catp.JPG" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em; text-align: center;"><img border="0" height="83" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg3hsnl5VH_qU2qDK-5T_w_itkFoNPRT4VO1UPwn59BuyN039I-HBM_3ZW8jvDL7B__nMdVDBw-EiM-dRK3_rnwyx4x8WHVSwmIRMouR5Dzgu2tCrZpnO7qIajIAZiudEWswXK_p4sukFE_/s400/catp.JPG" width="400" /></a><b><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-theme-font: minor-fareast;"><br /></span></b></span><br />
<br />
<h4>
<span style="font-family: Helvetica Neue, Arial, Helvetica, sans-serif;"><b><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-theme-font: minor-fareast;">Sinxron Motorların İşləmə Prinsipi.</span></b></span></h4>
<span style="font-family: Helvetica Neue, Arial, Helvetica, sans-serif;"><b><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-theme-font: minor-fareast;">
</span></b><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-theme-font: minor-fareast;">Sinxron motorlarda, rotora bağlı yük dəyişsə belə dövr sayı eyni qalan motorlardır. Yəni maqnit
sahəsi hansı sürətlə fırlanırsa, ona bağlı rotor mili də eyni sürətdə fırlanır.
Təməl olaraq <b>Sinxron Genaratorlarla</b>
aralarında elə böyük fərq yoxdur. Sadəcə, Genaratorlar <b>Rotorunun</b> təhrik edilməsi sabit cərəyanla olduğu halda, Sinxron
Motorların rotoru <b>Sabit Cərəyanla </b>bəslənir,
<b>Statoru</b> isə <b>Dəyişən Cərəyan</b> ilə bəslənir. Təməl olaraq Asinxron Mühərriklər ilə
fərqi yoxdur. Sinxron Motorlar İnduksiya prinsipin təməl alaraq işləyirlər.
Detallar belə eynidir. Yəni Sabit detal olan <b>Stator</b>, Fırlanan detal <b>Rotor</b>,
Arxa və Yan qapaqlar tamamən eynidir. Sadəcə, Sinxron mühərriklərdə əlavə olaraq
enkoder də olur. Və ilk işə düşmə anında sinxronizasiyanı tənzimləmək üçün
İnvertor, Konvertor və bir sürücü istifadə edilir. Çünki, sinxron maşınlar öz
başlarına işə düşə bilmirlər Bu motorlarda rotor mili sürətilə, dönən maqnit
sahə sürəti eyni oldugu üçün bu <b>Sinxronizasiyasını</b>
özləri tənzimləyə bilmirlər ona görə yuxarda saydığım <b>İnvertor, Konvertor</b> və ya <b>Sürücü</b>
ilə bu motorlara yol verərək işə salmaq lazımdır. Yol vermə bütün motorlarda
olur və olmalıdır. Ancaq sinxron motorlarda isə ən vacib hissə elə bu motorlara
yol verməkdir. Umumilikdə Stator və Rotordaki sürətin sinxron olmasını son illərdə
<b>Maqnitlər</b> ilə təmin edirlər. Bu
motor çeşidinə sənayedə daha çok Servo adı ilə də görə bilərsiz. Rotor üzərindəki
sabit maqnit sahəsini rotor sarğıları ilə təmin etmək mümkündür ancaq son illər
ərzində daha çox həssas işləməsi üçün Motorun, maqnit qruplar da istifadə
edilir. Ancaq bu qrupları tək başına düşünməyin. <b>Enkoder</b> və ya <b>Sürücü </b>ilə
bir bütün halında olan bu Maqnit qruplar birlikdə bir motor sistemini və ya <b>Servo</b> adı verilən sistemi təşkil edirlər.</span></span><br />
<span style="font-family: Helvetica Neue, Arial, Helvetica, sans-serif;"><span style="line-height: 107%;"><o:p></o:p></span><span style="font-size: 18.6667px;"><br /></span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">
Sənayedə isə aşağı sürətlərin tələb edildiyi yerlərdə və sürət keçidlərində
rahatlığın təmin edilməsi lazım olan yerlərdə Sinxron Mühərriklərdən istifadə
edilir. Örnək olaraq Lift sistemlərin göstərə bilərik. Burada enmə və qalxma
anlarında sürət keçidlərinin daha rahat şəkildə idarə edilməsi üçün Sinxron
Motorlardan istifadə olunması daha əlverişlidir. </span><br /><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;">
Sinxron Motorlar üzərində çox danışmaq olar, ancaq önəmli bilgiləri sizinlə
paylaşmağı daha məqbul hesab edirəm.</span></span><br />
<!--[endif]--><br />
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-theme-font: minor-fareast;"><span style="font-family: Helvetica Neue, Arial, Helvetica, sans-serif;"><br /></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: Helvetica Neue, Arial, Helvetica, sans-serif;">Asinron
Motorlarlar ilə müqayisə edəsəki olsaq, daha avantajlı oldugun görərik. Belə
ki, Asinxron Motorlarda ilk qalxınma anında meydana gələn qalxınma cərəyanları
Sinxron Motorlarda yoxdur, cosf-si –güc faktoru daha yüksəkdir,Rotorunda hər
hansı bir sarğı və ya mis sarğılar olmadığı üçün Asixnron Motorlara görə böyük
itkiləri yoxdur. Ən əsas fərq isə, Asinxron Motorları Nominal İşləmə rejimində
işlətdiyiniz zaman daha çox qazanc əldə edilir. Aşağı sürətlərdə Asinxron
Motorların qazancı düşür.Ancaq Sinxron Motorlarda belə problem yoxdur. Aşağı
sürətlərdə Motorun qazancı daha yüksəkdir. Ona görə aşağı sürətdə daha çox
Moment əldə etmək üçün Sinxron Motorlardan istifadə edilir.</span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: Helvetica Neue, Arial, Helvetica, sans-serif;"><br /></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: Helvetica Neue, Arial, Helvetica, sans-serif;"><br /></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: Helvetica Neue, Arial, Helvetica, sans-serif;"><br /></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: Helvetica Neue, Arial, Helvetica, sans-serif;">Növbəti
yazılarda Genaratorlar haqqında bilgiləri görəcəksiniz.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: Helvetica Neue, Arial, Helvetica, sans-serif;"><br /></span></span></div>
<span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: Helvetica Neue, Arial, Helvetica, sans-serif;">
<!--[endif]--></span></span><br />
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: Helvetica Neue, Arial, Helvetica, sans-serif;">Müəllif: Sadiq
Şamilov.</span><o:p></o:p></span></div>
Kvant Dünyasıhttp://www.blogger.com/profile/08523893389648234088noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7563745249300045052.post-74441212654637845562017-02-24T13:17:00.000+04:002017-02-24T13:17:54.454+04:00Elektrik Maşınları: 3-cü hissə<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
</div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgp1vywldMibs1wJ6XIM6qftt5VnUx-rFbOwkk143zura5YlRoqdOThV_7T4_B2cdU8lA8Ut1JV7Z4tFFD4uU6mFregaL-yFFmZjR0m_zgEW0aTp9YXAwecm8OYykrfnUfgyY2sYSAEDhJI/s1600/blogimage6.png" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="180" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgp1vywldMibs1wJ6XIM6qftt5VnUx-rFbOwkk143zura5YlRoqdOThV_7T4_B2cdU8lA8Ut1JV7Z4tFFD4uU6mFregaL-yFFmZjR0m_zgEW0aTp9YXAwecm8OYykrfnUfgyY2sYSAEDhJI/s320/blogimage6.png" width="320" /></a></div>
<span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: Verdana, sans-serif;"><br /></span></span>
<span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: Verdana, sans-serif;">Bundan
əvvəlki yazılarımızda müxtəlif növ Elektrik Maşınlarını-Mühərriklərini tanıdıq.
Əvvəlcə sabit maşın olan transformator haqqında bilgi edindik, daha sonra isə Dəyişən
Cərəyan Mühərrikləri Asinxron mühərrik haqqında da bilgi çərçivəmizi genişlətdik.
İndi növbə çatdı Sabit Cərəyan Mühərriklərinə. Öncə sabit cərəyan haqqında qısa
bilgi edinək sonra isə mühərrikə keçək.</span></span><br />
<span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: Verdana, sans-serif;"><br />
Sabit Cərəyan: Zamana görə yönü və şiddəti dəyişməyən cərəyandır. Örnək üzərində
daha yaxşı başa düşmək olar. Məsələn, batareyalar. Sabit olaraq 9V-luq batareya
sabit gərginlik mənbəsi kimi sabit cərəyanın yaranmasına səbəb olur. Qrafik
oxunda baxsaq görərik ki, qrafikdə cərəyan bir qiyməti alır və onda da sabitlənir.
Daha dəyişən cərəyan kimi zamana görə dəyişmir. Y=k funksiyası kimi ifadə edilə
bilər. Sabit cərəyanı bildikdən sonra keçid edək <b>Sabit Cərəyan Mühərriklərinə...</b></span></span><br />
<span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: Verdana, sans-serif;"><b><br />
Sabit Cərəyan Mühərrikləri:</b> Elektrik Enerjisini Mexaniki enerjiyə çevirən
qurğulardır. Həm Motor həm də Generator rejimdə işləyərək enerji transferini hər
iki istiqamətdə ötürə bilir. Gündəlik həyatımızda sıx-sıx rast gələ bilərik
Sabit Cərəyan Motorlarına. <br />
İndi isə detallarını gözdən keçirək, tanıyaq. Daha sonra işləmə prinsipinə nəzər
salaq. Bu zaman anlaması daha rahat olacaqdır.</span></span><br />
<span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: Verdana, sans-serif;"><br />
<b>Sabit Cərəyan Mühərriklərinin Detalları:</b><br /><br />
</span></span><br />
<span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: Verdana, sans-serif;">Sabit cərəyan motorlarıda digər motorlar kimi Sabit və Fırlanan hissələrdən
ibarətdirlər. Sabit hissə <b>Stator</b>,
fırlanan Hissə isə<b> Rotor</b> adlanır. <b>Ancaq Dəyişən Cərəyan Motorlarından</b> fərqli
olaraq başqa detallarda burada işin içinə girir və önəm kəsb edir.</span></span><br />
<span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: Verdana, sans-serif;"><br />
<b>İnduktor-Stator: </b>Motorun xaricində
qalan və sabit hissəsidir. Karkas üzərinə yerləşdirilmiş ana və yardımçı qütblər
və bunların üstündəki sarğılardan meydana gəlmişdir. Maqnit cərəyanın
yaranmasını təmin edir. Motordakı sarğılar Sabit Cərəyanla bəslənir(adıda
buradan gəlmişdir). Bu Motorlarda Maqnit sahəsi İnduktorda yaranır və bunun
yanında İnduktora Qütblər də deyə bilərik. Stator Karkasına yerləşdirilmiş Qütblər,
dəmir sac lövhələrin paketlənməsi ilə
düzəldilmişdir.</span></span><br />
<span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: Verdana, sans-serif;"><br />
<b>Armatur-Rotor</b>: Armatur keçiriciliyi
daşıyan və gərginliyin induksiyalandığı qisimdir ki, Sabit Cərəyan Motorlarını
dönən bölümünə də <b>Armatur</b> deyilir. Armatur milindən mexanik enerji alınır. Rotor isə
maqnit sahəsində fırlanar. Armatur, polad bir mil üzərinə preslənmiş<b> Rotor</b> sac paketlərindən, bu sac paketi
oluqlara döşənmiş armatur sarğılarından və
sarğı uclarının bağlandığı bir <b>Kollektordan </b>ibarətdir.<b> Rotor</b> cərəyanı <b>Fırça</b> adı verilən kömür çubuqlarla <b>Kollektor </b>dediyimiz Mis lamalardan meydana gələn qisimlərdən
verilir.</span></span><br />
<span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: Verdana, sans-serif;"><br />
<b>Kollektor: </b>Kollektor sayəsində Sabit
Cərəyan Motorlarında Armatura gərginliyin keçirilməsi təmin edilir. Statorda
yaranan <b>Dəyişən Gərglinlik</b> Kollektor tərəfindən düzləşdirilir və <b>Fırçaların</b>da köməyi ilə xarici dövrəyə
verilir. Kollektor bir-birindən tək-tək izolə edilmiş sərt mis lövhələrdən ibarətdir.
Kollektor dilimləri arası gərginlik fərqi <b>15
V</b>-u aşmayacaq şəkildə istehsal edilir.</span></span><br />
<span style="font-family: Verdana, sans-serif;"><span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><br />
<b>Fırça: </b>Xarici dövrədəki cərəyanın
yenidən Armatura ötürülməsini təmin etmək üçün istifadə edilir. <b>Kömürdən</b> istehsal edilir və aşınmaya ən çox məruz qalan detaldır. <b>Kollektor</b> ilə elektrik bağlantısını təmin
edən <b>Fırçalar,</b> <b>Fırça Tutucuları</b> və <b>Fırça
Daşıyıcıları</b> bir-birinə montajlanır. Fırça tutucuları, fırçaların kollektor üzərində </span><span style="font-size: 14pt;">durmasını və motorun çalışma zamanı bu sabitliyin qorunmasını təmin
edirlər.</span></span><br />
<span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><b><span style="font-family: Verdana, sans-serif;"><br /></span></b></span>
<span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: Verdana, sans-serif;">
<b>Yataqlar və Qapaqlar:
</b>Sabit Cərəyan Motorlarında özü-özlüyündən yağlanan metal yataqlar
istifadə edilir. Bu yataqlar Motorun <b>sakit</b>
və az itki ilə çalışmasını təmin edir. Sabit Cərəyan Motorlarında <b>Bilərzikli və Rulmanlı</b> yataqlar istifadə
olunur. <b>Qapaqları</b> isə bilirik ki, Maşının xaricində istifadə edilən
detallardır və xarici təsirlərdən qorumağa xidmət edir. Bu saydıqlarımız
yanında Sabit Cərəyan Motorlarında, Klemens, Kablo, Motor Daşıma qarmaqları və
sairə detallarda vardır. Biz ancaq ön önəmli hissələr haqqında bilgi verdik. <br /><br />
</span></span><br />
<span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: Verdana, sans-serif;">Bu saydığımız detalları aşağıdakı rəsmlərdə dah açıq şəkildə görə bilərsiniz:</span></span><br />
<span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: Verdana, sans-serif;"><br /></span></span>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiOstqYMFLptBy5_dOciASxXBn1Q2-5PqZfjQfsMQ2qpZjLDXS_xkQ85KRMbcD-Hz5SsktW8-nKvYAbJCCgEcCZkrm8HukY1ISAFwRP_7CqR1cvzKEx2P9rLYkfFV7wmhJNFUp6bIa9etHB/s1600/admi.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><span style="font-family: Verdana, sans-serif;"><img border="0" height="160" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiOstqYMFLptBy5_dOciASxXBn1Q2-5PqZfjQfsMQ2qpZjLDXS_xkQ85KRMbcD-Hz5SsktW8-nKvYAbJCCgEcCZkrm8HukY1ISAFwRP_7CqR1cvzKEx2P9rLYkfFV7wmhJNFUp6bIa9etHB/s320/admi.jpg" width="320" /></span></a></div>
<span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><b><span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: Verdana, sans-serif;"><br /></span></span></b></span>
<span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: Verdana, sans-serif;"><b><span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;">Sabit Cərəyan Motorlarının
İşləmə Prinsipi: </span></b><span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"> Sabit Cərəyan
Motoru,Rotor və Statorda meydana gələn maqnit sahəsinin bir-birini itələməsi və
çəkməsi prinsipinə dayanaraq işləyirlər. Stator üzərində Meydana gələn sabit
N-S qütbləri, rotorda meydana gələn sabit maqnit sahəsini itələməsi və çəkməsi
ilə bir fırlanma-dönmə yaranır. Rotor və Stator sarğılarının eyni ox üzərində gəlib
durmaması üçün birdən çox sarğı yaradılır. Sarğı, rotor üzərindəki kollektorda
durur. Kollektrodakı gərglinlik, kömür fırça ilə ötürülür. İndi isə bu maqnit
sahəsi necə yaranır ona nəzər salaq.<br />
Maqnit sahəsində yerləşdirilmiş cərəyan keçən teldə qüvvənin yaranması Mexaniki
hərəkətini qaynağıdır. Bu hərəkət, Sağ əl qaydası dediyimiz: Cərəyan(I), Maqnit
sahəsi(B) və Qüvvə(F)dediyimiz məhfumların bir-birlərinə dik olduğu sistem ilə
açıqlanır. Altdakı şəkilə baxarkən görəcəyiniz üzrə, Şəkildəki maqnit sahəsinin
cizgiləri N qütbündən- S qütbünə doğrudur və kəsilməzdir. Ancaq 1 və 2 nömrəli
qollarda cərəyanların bir-birilərinə görə
tərs istiqamətdə olması ,
yaradacaqları qüvvələrində tərs istiqamətdə olmasına gətirib çıxarır(F1 və F2)
. Bu tərs yönlü qüvvələr dönmə hərəkətinin yaranmasına təkan verir və daimi bir
dönmə yaradaraq bizə lazım olan Mexaniki enerjini bizə verirlər.</span></span></span><br />
<span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: Verdana, sans-serif;"><br /></span></span>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg5y2A-otVIoVCmrKfxBUE0t7XM7eYMQ5A2g7v4PmISEmr386HBiE3JY8Mzs2QsXIpqygHfZRT4LoSPXwlpDsTAgX-OLKlLZOHYcaTMP8TXXnfJ7L1fGAWe_B5MNG1KpseKtW89Htp3sZIl/s1600/nomi.gif" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><span style="font-family: Verdana, sans-serif;"><img border="0" height="311" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg5y2A-otVIoVCmrKfxBUE0t7XM7eYMQ5A2g7v4PmISEmr386HBiE3JY8Mzs2QsXIpqygHfZRT4LoSPXwlpDsTAgX-OLKlLZOHYcaTMP8TXXnfJ7L1fGAWe_B5MNG1KpseKtW89Htp3sZIl/s320/nomi.gif" width="320" /></span></a></div>
<span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: Verdana, sans-serif;"><br /></span></span>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: Verdana, sans-serif;"><b><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-fareast-language: AZ-LATIN; mso-no-proof: yes;">Sabit Cərəyan Motor Çeşitləri</span></b><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-fareast-language: AZ-LATIN; mso-no-proof: yes;">:<br />
<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: Verdana, sans-serif;"><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-fareast-language: AZ-LATIN; mso-no-proof: yes;"> </span><span style="font-size: 16.0pt; line-height: 107%; mso-fareast-language: AZ-LATIN; mso-no-proof: yes;">Fırçasız Sabit Cərəyan Motorları:</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-fareast-language: AZ-LATIN; mso-no-proof: yes;"><br /><span style="font-size: 14pt;">Şönt Motor</span><br /><span style="font-size: 14pt;">Ardıcılı Motor</span><br /><span style="font-size: 14pt;">Kompunt Motor.</span><br />
<br />
</span><span style="font-size: 16.0pt; line-height: 107%; mso-fareast-language: AZ-LATIN; mso-no-proof: yes;">Fırçaları
Sabit Cərəyan Motorları:</span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-fareast-language: AZ-LATIN; mso-no-proof: yes;"><br />
Sabit Maqnitli Motor<br />
Elektromaqnitli Motor<br />
<br />
<b>Sabit Cərəyan Motorlarının İstifadə yerləri:</b><br />
Fotokopiya Cihazı, Printerlər, Skaner
Cihazları,Tramvar, Troleybus,Kranlar, Liftlər, Mətbəələr, Aspiratorlar,
Toxunuluq dəzgahlarında, Kağız Fabrikalarında və sairə yerlərdə istifadə
edilir.<br />
<br />
Artıq bu hissədə də Sabit Cərəyan Mühərriklərini-Motorları haqqında bilgi
sahibi olduq. Detallarını, İşləmə Prinsipini və istifadə yerləri haqqında az da
olsa təsəvvürümüz yarandı. <br />
Növbəti Hissədə isə digər Elektrik Maşınına toxunacağam.<br /><br />Müəllif: Sadiq Şamilov<o:p></o:p></span></span></div>
<span style="font-family: "Calibri",sans-serif; font-size: 14.0pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">
<!--[if !supportLineBreakNewLine]--><br />
<!--[endif]--></span>Kvant Dünyasıhttp://www.blogger.com/profile/08523893389648234088noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-7563745249300045052.post-63808738535609114132017-02-15T04:43:00.002+04:002017-02-15T04:44:15.913+04:00Elektrik Maşınları: 2.ci Hissə<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi2DhhiSxiL7U9Y9erZbU6W-zq82n8dRGOu76INjaFPw5FIv0OJhWPvYAAjWMLYP5qsJCjvL49xeNbqK0UDnHJxoQVnf5KQm7GphscmiU8re5Uc6CwIME9Hsu4A-vU24EfhXGWvRwBxtjWY/s1600/blogimage5.png" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="360" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi2DhhiSxiL7U9Y9erZbU6W-zq82n8dRGOu76INjaFPw5FIv0OJhWPvYAAjWMLYP5qsJCjvL49xeNbqK0UDnHJxoQVnf5KQm7GphscmiU8re5Uc6CwIME9Hsu4A-vU24EfhXGWvRwBxtjWY/s640/blogimage5.png" width="640" /></a></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br /></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">Bundan öncəki
yazımızda (<a href="https://kvantdunya.blogspot.com/2017/02/elektrik-muherrikleri-1.html" target="_blank">Elektrik Maşınları. 1-ci hissə</a>) Transformatorlar barədə bilgilərə
sahib olduq. İndi isə sənayedə geniş yayılmış olan digər elektrik maşını ilə
tanış olacağıq. Bu elektrik maşının adı <b>Dəyişən
Cərəyan Elektrik Mühərrikidir. </b>Adından göründüyü üzərə bu mühərrik Dəyişən
Cərəyan (AC) ilə işləyir və adı da buradan gəlmişdir. Ancaq başqa-başqa ədəbiyyatlarda
bu mühərrikin adını “<b>İnduksiya Motoru</b>”,
“AC Motor” və s. olaraq da görə bilərsiz. Ancaq, ümümi məna eynidir. Sadəcə
verilən adlar fərqlidir və bu fərqlilik əslində fiziki baxımdan səhv sayılmır.
Çünki, birazdan bu mühərrikin çalışma prinsipini görərkən ona İnduksiya Motoru adı
verilməsinində məntiqi anlayacağıq. İndi isə keçək Dəyişən Cərəyan Elektrik
Mühərriki haqqında bilgiyə.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br /></span></span></div>
<span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><b><span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;">N.Tesla</span></b><span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"> T.A.Edisonun
Sabit Cərəyanına qalib gəldikdən sonra <i>(Əlaqəli yazı: <a href="https://yasilelm.com/diger/maraqli/cereyan-muharibesi/.html" target="_blank">Cərəyan Müharibəsi</a></i>) artıq bütün
elektrikli sistemlər dəyişən cərəyana keçdi. Və bunun nəticəsi olaraq mühəndislər
artıq Alternativ Cərəyan Motorlarına üstünlük verməyə başladılar. Və ilk dəfə
N. Tesla Dəyişən Cərəyan Motorunun patentini aldı. </span></span><br />
<span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br />
<b>Dəyişən Cərəyan Elektrik Motoru. </b>Öncəliklə bu motorlar <b>Sinxron</b> və <b>Asinxron</b>
olmaq üzrə iki yerə bölünür. Sinxron və Asinxron Mühərriklər arasındakı fərq budur: <i>statordan</i> alınan elektrik enerjisi nəticəsində orada yerləşən maqnitlərdə bir
qütblənmə yaranır və bu qütblənmə dönən hərəkət yaradır ki, bu hərəkət
<i>rotora</i> verilir və beləcə rotor dönməyə başlayır. Sinxron ilə Asinxron
arasındaki fərq burada ortaya çıxır. Yəni dönmə hərəkətinin sabit olmaması
bunlar arasında təməl fərqdir. Yəni, qısaca asinxron mühərriklərdə stator
“dövri” ilə rotor dövri arasında fərq var. Fırlanan hissə, maqnit sahəsinin
dövründən fərqlənir. Ancaq sinxron mühərriklərdə bu yoxdur. Stator ilə rotor
eyni dövrlə fırlanır.</span></span><br />
<span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br />
</span></span><br />
<h3>
<span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><b><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">İndi isə detalları tanıyaq, çalışma
prinsipinə nəzər salaq.</span></b></span></h3>
<span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">
Yuxarıda da qeyd etdiyim üzərə əsas olaraq sabit hissəli <i>statordan </i>və fırlanan hissəli <i>rotordan </i>ibarət olan motorda,
rotorun çeşitlərinə görə fərqlər yaranır. Beləki, Sincab Qəfəsli və Sarğılı (Bilərzikli) olmaq üzrə iki çeşit rotor tipi vardır.</span></span><br />
<div>
<span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br />
Bu təməl detalların yanında isə Gövdə, Qapaqlar, Rulman,yataqlar və soyuducu Pərvanə
vardır.</span></span></div>
<div>
<span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br />
<b>Stator</b>: Mühərrikin sabit,
fırlanmayan hissəsidir. Burada keçirici bobin tellərindən ibarət sarğı
yataqları var. Beləcə fırlanan maqnit sahəsi burada yaranır.</span></span></div>
<div>
<span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br />
<b>Rotor</b>: Mühərrikin hərəkətli (fırlanan) hissəsidir. </span></span></div>
<div>
<span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br />
<b>Qapaqlar: </b>Mühərrikin statoru iki
qapaq ilə xaricdən izolə edilir. Qapaqların tam mərkəzində isə rotoru tutan
rulmanlar və ya yataqlar yerləşir.</span></span></div>
<div>
<span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br />
<b>Rulmanlar</b> və <b>Yataqlar</b>: Rotorun asanlıqla dönə bilməsi üçün Rulman və ya Metal
yataqlar istifadə edilir. Xarab olan Rulman Mühərrikin keyfiyyətini aşağı
salır.</span></span></div>
<div>
<span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br />
<b>Soyuducu Pərvanə</b>: Asinxron
Motorların sarğılarının isinməsi nəticəsində
ortaya istənməyən hallar çıxa bilər. Ona görə də plastik və ya alüminumdan düzəldilmiş
soyuducu pərvanələr istifadə edilir ki, isinmə çox olmasın.</span></span></div>
<div>
<span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br /></span></span></div>
<div>
<span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br />
Saydığım Detalları aşağıdakı rəsmdə görə bilərsiz.<br />
<!--[if !supportLineBreakNewLine]--><br />
<!--[endif]--></span></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEio_b5acF4RIpAjxrWBuK6p9TIjt5STOCwF5hs2rtpu__qQGKl_B1polJ0CTPDdYAhmcKR3WgyvOuwWYFqe9DtyPZg3VGfPjfu7Hi_5h5KL4ndKWShugwLkm4Pb_Y0adYrAJAxmP6r7IlGs/s1600/motor.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><img border="0" height="278" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEio_b5acF4RIpAjxrWBuK6p9TIjt5STOCwF5hs2rtpu__qQGKl_B1polJ0CTPDdYAhmcKR3WgyvOuwWYFqe9DtyPZg3VGfPjfu7Hi_5h5KL4ndKWShugwLkm4Pb_Y0adYrAJAxmP6r7IlGs/s640/motor.jpg" width="640" /></span></a></div>
<div>
<span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br /></span></span></div>
<div>
<span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br /></span></span></div>
<div>
<span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><b><span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;">Asinxron Elektrik Mühərrikin Çalışma Prinsipi.</span></b><span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"> Transformatorlarda olduğu kimi bu elektrik
maşınlarında da bir induksiyalanma hadisəsi olduğuna görə , bu maşınlara <b>İnduksiya Mühərrikləri </b>də deyilir. Stator
sarğılarına tətbiq edilən 3 fazalı Dəyişən Cərəyan bu sarğılarda bir <i>Fırlanan Maqnit</i> sahəsi yaradır. Bu fırlanan sahə də nəticə etibarı ilə rotorda
bir Gərginlik İnduksiyalayır. İnduksiyalanan bu gərginlik rotorda <b>İnduksiya
Cərəyanın</b> yaranmasına səbəb olur. Və bu induksiya cərəyanları rotorda fırlanan maqnit qütblərinin (-N-S-) yaranmasına
təkan verir. Daha sonra isə rotorun qütbləri fırlanan sahənin qütblərindən təsirlənərək
hərəkət etməyə başlayır. Bu təsirin nəticəsi olaraq orada heç bir elektrik bağlantı olmamasına rəğmən bir dönmə momenti yaranır. Yaranan bu moment ilə rotor fırlanan sahə yönündə dönməyə başlayır. Rotorun fırlanan sahəsi həmişə statorun fırlanan sahəsinin gerisində qalır və ondan az dövr edir. Beləcə sinxronluq pozulmuş olur. Bu pozulmanın nəticəsidir ki, rotor hərəkət etməyə
başlayır və verilən elektrik enerjisini mexaniki enerjiyə çevirir. Rəsmdə stator sarğılarınındakı sahəni və rotora necə təsir etdiyin görə bilərsiz. <br />
<!--[if !supportLineBreakNewLine]--><br />
<!--[endif]--></span></span></span></div>
<div>
<span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br /></span></span></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgWY4I0xIIvdPFVEwiO1D0DiuQ7MBfV-oJZjOvE8UiptJdeIiFnkBlf03y6bIdmwOyJnnVIdk6EmWzBrMx8pV3M9AtoTfcLwK2fci-wenc-QVFyMUm6bawrznLlAlsu55cohigep7IpIRQu/s1600/async.gif" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><img border="0" height="212" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgWY4I0xIIvdPFVEwiO1D0DiuQ7MBfV-oJZjOvE8UiptJdeIiFnkBlf03y6bIdmwOyJnnVIdk6EmWzBrMx8pV3M9AtoTfcLwK2fci-wenc-QVFyMUm6bawrznLlAlsu55cohigep7IpIRQu/s400/async.gif" width="400" /></span></a></div>
<div>
<span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br /></span></span></span></div>
<div>
<span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br /></span></span></span></div>
<div>
<span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">Elektrik
Mühərriklərinin sənayedə yeri əvəz edilməzdir. Hər fabrikada ən az bir ədəd də
olsa Elektrik Mühərriki görə bilərsiz. Ancaq bunlar içində <b>Asinxron Mühərrikin</b> yeri başqadır. İndi isə niyə bu qədər
istifadə edilir, səbəblərinə nəzər salaq:<br />
1) Asinxron Mühərriklər davamlı texniki baxış gərəkdirmirlər.<br />
2) Yük altında dövr sayıları dəyişmir.<br />
3) Asixnron mühərriklər çalışma zamanı volta qövsü ortaya çıxarmırlar.<br />
4) Qiyməti digər mühərriklərə görə daha sərfəlidir.<br />
5) Güc Elektronika dövrələri ilə Mühərrikin dövr sayısın asanlıqla dəyişdirmək
mümkündür.<br />
Yuxarıda saydığım özəlliklərdən ötrü sənayedə ən çox bu tip mühərriklər istifadə
edilir.</span></span></span></span></div>
<div>
<h4>
<span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><b>Son olaraq isə Asinxron Elektrik Mühərriklərinin
tarixinə qısa nəzər salaq və yazımızı sonlandıraq</b>.</span></span></span></span></h4>
<span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;">
* İlk Asinxron Motoru N.Tesla icad etmişdi və 4 qütblü idi.<br />
* İlk dəyişən cərəyan motoru olaraq qəbul edilir.<br />
* Teslanın bu icadı dünyada kəşf olunmuş icadlar içərisində <b>Ən yaxşı 10 icaddan</b> birisidir.<br />
* Fırlanan Maqnit sahəsini təməl alan praktiki İnduksiya Mühərrikini bir-birlərindən
xəbərsiz Galileo Ferraris və Nikola
Tesla tərəfindən icad edilmişdir.<br />
* Daha sonra Tesla bu mühərrik üçün </span><strong><span style="font-size: 11pt; line-height: 107%;">US 381968 Patentini </span></strong><span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;">aldı</span><span style="font-size: 14pt; font-weight: normal; line-height: 107%;">.<br />
</span><span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;">* Tesla
1915-ci ildə yazdığı avtobioqrafiyasında qeyd edirdi ki, 1882-ci ildə
fırlanan maqnit sahəsini dizayn edib, daha sonra 1883-cü ildə isə fırlanan
maqnit sahəsini təməl alan ilk İnduksiya Motorunu kəşf etmişdir.<br /><br />
<!--[endif]--></span></span></span></span></div>
<div>
<span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-size: 14pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">Paylaşdı: Sadig Şamilov</span></span></span></span></div>
Kvant Dünyasıhttp://www.blogger.com/profile/08523893389648234088noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-7563745249300045052.post-2896520034277724672017-02-12T02:42:00.000+04:002017-02-15T04:44:33.816+04:00Elektrik Maşınları: 1-ci Hissə<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
</div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEh0Ga4fxAIp4UBzt4R648iIh1aoLE9fFXMcr5pUwkO7zK7o7h1scEOfxO-kFR9nSt8MfpWiu5CgVfxM_k97gWsYof-CNltuMAX1XSmM9YCX5N_oqJzWbbVlWt1FrA9vTXronOjlIvDO1lze/s1600/blogimage4.png" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="360" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEh0Ga4fxAIp4UBzt4R648iIh1aoLE9fFXMcr5pUwkO7zK7o7h1scEOfxO-kFR9nSt8MfpWiu5CgVfxM_k97gWsYof-CNltuMAX1XSmM9YCX5N_oqJzWbbVlWt1FrA9vTXronOjlIvDO1lze/s640/blogimage4.png" width="640" /></a></div>
<span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br /></span>
<span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br /></span>
<span style="font-family: "verdana" , sans-serif; font-size: 18.6667px;">Əsrlərdir Elektrik enerjisi insanlar tərəfindən istifadə olunur və özünün pik həddinə çatır. Artıq bütün evlərdə lampa yanır, ev alətlərindən tutmuş yüksək sənaye fabrikalarına qədər hər yerdə Elektrik Enerji və elektrik enerjisi ilə çalışan cihazlar görürük. Təbii ki, bir yazıya bütün elektrik cihazlarını yerləşdirmək ağılsızlıq olar. Ona görə bu yazıda Elektrik enerjisinin istehsal edilməsində rol oynayan və sənayedə daha çox yayılan Elektrik Mühərrikləri barədə məlumat verəcəm. Eleketrik Mühərriklərinin özü də dərin sahə oldugundan yazını bir neçə hissəyə bölərək, birinci - yəni bu hissədə Transformatorlar barədə məlumat verəcəm. Növbəti hissələrdə isə Dəyişən cərəyan Maşınları (Sinxron və Asinxron), Sabit cərəyan maşınları və s. barədə məlumatlar görəcəksiz.</span><br />
<span style="font-family: "verdana" , sans-serif; font-size: 18.6667px;"><br /></span>
<span style="font-family: "verdana" , sans-serif; font-size: 18.6667px;">Alternativ Cərəyanın nə olduğunu həmən-həmən hamınız bilirsiz. Qısaca xatırlatmaqda fayda var. Elektrik cərəyanını iki yerə bölə bilərik. </span><br />
<span style="font-family: "verdana" , sans-serif; font-size: 18.6667px;">1) Sabit Cərəyan. (DC - DIRECT CURRENT)</span><br />
<span style="font-family: "verdana" , sans-serif; font-size: 18.6667px;">2) Dəyişən(Alternativ) Cərəyan. (ALTERNATIVE CURRENT)</span><br />
<span style="font-family: "verdana" , sans-serif; font-size: 18.6667px;">Alternativ cərəyan, bizim dildə Dəyişən cərəyan budur ki, cərayanın şiddəti və yönü zamana görə dəyişir. Sabit qalmır. Ən çox istifadə edilən dalga növü isə sinus dalğasıdır. Göstərmək məqsədli yəni. Sinus dalğasının grafikinə baxsaz görəcəksiz ki, periodik funksiyadır və zamana görə həm yönü, həm də şiddəti dəyişir. İEEE standartlarına görə dəyişən cərəyan tezliyi 50-60 Hz olan sinus və ya kosinus dalğasıdır. Ancaq başqa ədəbiyyatlarda üçbucaq, kvadratik dalğa şəkillərində görə bilərsiz. Bu qədər məlumatda sonra keçək Dəyişən Cərəyan Mühərrikləri və Transformatorlara.</span><br />
<span style="font-family: "verdana" , sans-serif; font-size: 18.6667px;"><br /></span>
<span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><b style="font-size: 18.6667px;"> Transformatorlar. </b><span style="font-size: 18.6667px;"> Transformatorlar dəyişən cərəyanla işləyən statik (durğun, tərpənməz) Elektrik Maşınlarıdır. </span><b style="font-size: 18.6667px;">Yəni sabit cərəyanda transformatorlar çalışmaz</b><span style="font-size: 18.6667px;">. Və transformatorların işləmə prinsipi elektromaqnit induksiya hadisəsinə əsaslanır. Bunu biraz daha aydınladaq. Transformator adı verilən elektrik maşınları, Dəmir Nüvədən və bu nüvə üzərinə sarılmış keçirici bobin tellərindən ibarət olan bir sistemdir. Ən sadə halı ilə təbii ki. Yoxsa transformatların quruluşu barədə danışmağa başlasaq günlər yetməz.</span></span><br />
<span style="font-family: "verdana" , sans-serif; font-size: 18.6667px;">Transformatorun giriş ucuna Primer, Çıxış ucuna isə Sekonder adı verilib.</span><br />
<span style="font-family: "verdana" , sans-serif; font-size: 18.6667px;">Belə ki, giriş ucu olan Primerdən dəyişən cərəyan tətbiq etdikdə, burada keçirici tellər ətrafında bir elektromaqnit induksiya hadisəsi baş verir və M.Faradayın qanuna əsaslanaraq, digər bölgədəki(Sekonder tərəfindəki) keçirici tellər üzərində bir gərglinlik yüklənmiş olur. Buna görədə Transformatorlarda heç bir elektrik dövrə əlaqəsi olmadan, bir bölgədən(Primerdən) digər bölgəyə( sekonder) gərginlik ötürülmüş olur. Bunu belə təsəvvür edə bilərsiz. Düşünün ki, əlinizdə dəmir nüvə var və onun bir tərəfinə keçirici tellər sarıyırsız. Daha sonra nüvənin ikinci tərəfini də eyni qaydayla sarıyırsız. Bu iki keçirici tel bir birinə təmas etmir. Biri Primer tərəfinin sargısıdır, digəri isə Sekonder. Daha sonra Primer tərəfi şəbəkəyə bağlayırsız. Primer tərəfdə dəyişən cərəyan nəticəsində bir maqnit sahəsi yaranır. Buna <i>induksiya</i> deyilir. Yəni keçirici teldən dəyişən cərəyan keçdikdə ətrafında maqnit induksiyası sahəsi yaranır və bu induksiya digər keçirici telə təsir etdikdə orada bir gərginlik yüklənir. Ən sadə dildə Transformatorların çalışması bu cürdür. Aşağıdaki rəsmlərdə görə bilərsiz daha detallı.</span><br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br /></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjVvKUJ0EAipfmBuMJIe9wp-AO7lHUddzekwQBMX21QW_3h2dx5mctJPvZdG8NX7U7jmT80mRkMkujyiqXMQ55afrlTDLSqlALAqPIuI-BwPH1A2CEJwxfa9rsXDRHGuIo_AalEqtQK4arw/s1600/transformator.png" imageanchor="1" style="font-size: medium; margin-left: 1em; margin-right: 1em; text-align: center;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><img border="0" height="156" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjVvKUJ0EAipfmBuMJIe9wp-AO7lHUddzekwQBMX21QW_3h2dx5mctJPvZdG8NX7U7jmT80mRkMkujyiqXMQ55afrlTDLSqlALAqPIuI-BwPH1A2CEJwxfa9rsXDRHGuIo_AalEqtQK4arw/s400/transformator.png" width="400" /></span></a></div>
<span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br /></span>
<span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><span style="font-size: 14pt;">Transformatorların
əsas məqsədi gərginliyi və ya cərəyanı istənilən ölçüdə kiçiltmək və ya yüksəltməkdir.
Buna görədə əsasən, Yüksəldici Transformator və Alçaldıcı Transformatorlar
olaraq bölünür. Maraqlısı budurki necə olur gərglinliyi alçaldır və ya yüksəldir.
Bu yuxarıda qeyd etdiyimiz sarğılarla əlaqəlidir. Primerdəki sarğı sayı Sekonder
sarğı sayından çox olsa , </span><b style="font-size: 14pt;">Transformator
Açlaldıcı </b><span style="font-size: 14pt;">olacaq</span><span style="font-size: 14pt;">. Tərsi olsa yəni, Sekonder sarğı sayı Primer sarğı
sayından daha çox olsa o zaman </span><b style="font-size: 14pt;">Transformator
Yüksəldici</b><span style="font-size: 14pt;"> olacaq. Formulları yuxarıdakı rəsmdə verilmişdir.</span></span><br />
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;">Transformatorların
başqa növləridə var və onlar aşağıda sıralanmışdır.<br />
<br />
Cərəyan Transformatoru.<br />
Gərglinlik Transformatoru.<br />
<b>Bu iki Transformator əsasən Ölçü məqsədilə
istifadə olunur.</b></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><b><br /></b>
Güc Transformatorları.<br />
Paylayıcı Transformatorları.<br />
İzolasyon Transformatorları.<br />
AvtoTransformatorlar.<br />
Quru tip Transformatorlar<br />
Yağlı Tip transoformatorlar.<br />
Qaynaq Transformatorları.<br />
<br />
Elektronikada isə fərqli dövrələrdəki yüksəldiciləri birləşdirmək,
sabit cərəyan dalğalarını daha yüksək dəyərdəki dəyişən cərəyana çevirmək və
sadəcə bəlli tezlikləri keçirmək məqsədilədə istifadə edilir.</span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br />
Gördüyünüz kimi Transformatorların istifadə yerində limit çox azdır. Adicə
evimizə gələn elektrik enerjisi , Transformatorlar sayəsində Elektrik
Stansiyasında yüksəldilir, daha sonra işlədicilərə çatdıqda yenidən istənən dəyərə (380
V, 220V, 110 V) endirilir və istifadəyə verilir. Transformatorun hesabları və
dizaynı elədə asan olmadığından o məsələlərə girməyi məqbul hesab etmirəm. Ümumi Prinsipini, növlərini bilsək zənnimcə daha yaxşı olar.</span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: 14.0pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: "verdana" , sans-serif;"><br />
Bu hissədə Transformatorlar barədə ümumi bilgi verdik. Növbəti hissədə isə digər
Elektrik Maşınları barədə məlumat
alacaqsız.<br /><br />Müəllif: Sadiq Şamilov</span><o:p></o:p></span></div>
Kvant Dünyasıhttp://www.blogger.com/profile/08523893389648234088noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-7563745249300045052.post-90141799606119821802017-01-27T03:02:00.001+04:002017-01-27T04:49:44.801+04:00Ekranlaşmanın Elektron Yürüklüyünə Təsiri<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjV39sczDBZplETGW-EQdhOYbyxke3mZAs5WR0B7rve6VQxgzyhLPwtO7Y6Cr120VZszZ1-ejnLFzYtdsZpg0Wb9PSLppDhMUH0_fNHmAderdW-w4JZmguCOLaGcENnhvR2wN2ezpEa5Og/s1600/blogimage3.png" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="360" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjV39sczDBZplETGW-EQdhOYbyxke3mZAs5WR0B7rve6VQxgzyhLPwtO7Y6Cr120VZszZ1-ejnLFzYtdsZpg0Wb9PSLppDhMUH0_fNHmAderdW-w4JZmguCOLaGcENnhvR2wN2ezpEa5Og/s640/blogimage3.png" width="640" /></a></div>
<span style="font-family: inherit;"><br /></span>
<span style="font-family: inherit;"><br /></span>
<span style="font-family: inherit;">Elektron yürüklüyü onların daxil olduqları elektrik sahəsi ilə dreyf sürət arasındakı mütənasiblik əmsalıdır. Yarımkeçiricilərin xassələrinin öyrənilməsində elektron yürüklüyü mühüm rol oynayır. Keçiricilik əmsalı daşıyıcının (elektron vəya deşiklər) yürüklüyünün onların konsentrasiyasına hasili ilə düz mütənasibdir. Beləliklə, daha yaxşı keçirici materiallar üçün onların yürüklüyünü araşdırmaq lazım gəlir. Yürüklüyün qiyməti elektrona təsir edən effektlərdən birbaşa asılıdır. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) H. M. Abdullayev adına Fizika İnistitunun əməkdaşları M. Babayev və onun digər yoldaşları, <i>Azerbaijan Journal of Physics (AJP) </i>jurnalında dərc etdikləri "Modifikasiya olunmuş Pöşl-Teller potensiallı yarımkeçirici kvant çuxurunda elektronların kimyəvi potensialı və yürüklüyü " adlı məqalədə adından da göründüyü kimi xüsusi hal üçün yürüklüyün qiymətini hesablamışlar. Aldıqları nəticəyə əsasən, səpici potensialın ekranlaşması nəzərə alındıqda bu qiymət təqribən 4.5 dəfə artır.</span><br />
<span style="font-family: inherit;"><br />
</span> "Yarımkeçirici kvant çuxurları, elektronların hərəkəti bir istiqamətdə məhdudlaşmış, qalan iki istiqamətdə isə qeyri-məhdud olan kvant təbəqələridir" - M. Babayev və digərləri. Bu kvant təbəqələrinin formaları dəqiq bilinmir. Ən çox istifadə edilən modellər isə düzbucaqlı və parabolik potensiallardır. Düzbucaqlı model dar kvant çuxuruna, parabolik isə nisbətən geniş kvant çuxuruna uyğun gəlir. Pöşl-Teller çuxuru isə bu iki formanın arasındadır və parametrlər düzgün təyin olunduqda hər iki halı ala bilər. Bu elmi işdə, müəlliflər modifikasiya olunmuş Pöşl-Teller potensiallı kvant çuxuru istifadə ediblər. Elektronun kimyəvi potensialını və hal sıxlığını ifadə etmək üçün ilk öncə verilən çuxurda elektronların dispersiya əlaqəsi hesablanıb. Növbəti addımda ekranlaşma nəzərə alınaraq elektronların yürüklüyünün ekranlaşmanın relaksasiya müddətindən asılı funksiyası əldə edilib. Son alınmış ifadə GaAs/AlxGa<sub>1-x</sub>As kvant çuxuru üçün hesablanıb. Ədəbiyyatda bilinən qiymətləri və fiziki sabitləri yerinə qoyaraq uyğun Pöşl-Teller çuxurunun parametrinin ədədi qiyməti tapılıb. Son alınmış ifadə göstərir ki, temperaturun T = 1 - 20 K arası qiymətlərində yürüklüyə ən çox ionlardan səpilmə təsir edir. Aşağıdakı şəkildə, elektronların səth sıxlığı 𝑛 = 1.78 ∙ 10<sup>15</sup> m<sup>-2</sup> götürülərək, elektronların yürüklüyünün ionların səth sıxlığından asılılıq qrafiki verilmişdir. Müqayisə üçün, ekranlaşma nəzərə alınmadan asılılıq əyrisi də çəkilmişdir. Təqribən əyrilər arasındakı 4.5 qat fərq açıq şəkildə görünür.<br />
<table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto; text-align: center;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiCuSZyS8Vfc8SxX3rEFffbXxLwpDji13beAGIPNgs0fdu8mJf4zuh5z_FhrEtSb_R0x5a5I_-9iTiNBl-ZJWs3tuHmdhHpB6WqIql33UclFUOpDAp-se-6TjKyWIAO8OKHRUCd8z3sHVY/s1600/s%25C9%2599pilm%25C9%2599.JPG" imageanchor="1" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" height="293" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiCuSZyS8Vfc8SxX3rEFffbXxLwpDji13beAGIPNgs0fdu8mJf4zuh5z_FhrEtSb_R0x5a5I_-9iTiNBl-ZJWs3tuHmdhHpB6WqIql33UclFUOpDAp-se-6TjKyWIAO8OKHRUCd8z3sHVY/s320/s%25C9%2599pilm%25C9%2599.JPG" width="320" /></a></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;">Kredit: AJP jurnalı</td></tr>
</tbody></table>
Məqalə: <i>M.M. Babayev, X.B. Sultanova, N.B. Mustafayev, </i>Modifikasiya olunmuş Pöşl-Teller potensiallı yarımkeçirici kvant çuxurunda elektronların kimyəvi potensialı və yürüklüyü, Azerbaycan Jornal of Physics (Az) 22, 2016 <a href="http://physics.gov.az/Dom/2016/AJP_Fizika_03_2016_az.pdf" target="_blank">səh. 22</a><br />
<br />Anonymoushttp://www.blogger.com/profile/09928734395167250348noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7563745249300045052.post-4168221743365341812017-01-21T05:29:00.000+04:002017-01-21T15:48:09.728+04:00Klassik Mexanika<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgg09zAFHYAQdj1tKlenaRoPzaoNZSKIuBzIvgicrvpYNAhtfKaLfKRpC7WL-ePGr62cnbFH5dOVyzh73l5XsWc9mCoKckfHLk5N-3CVrsKJ9RlxMGcoMNqxmlG0_PkKQnRODDYohPHLXE/s1600/blackboard.png" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="474" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgg09zAFHYAQdj1tKlenaRoPzaoNZSKIuBzIvgicrvpYNAhtfKaLfKRpC7WL-ePGr62cnbFH5dOVyzh73l5XsWc9mCoKckfHLk5N-3CVrsKJ9RlxMGcoMNqxmlG0_PkKQnRODDYohPHLXE/s640/blackboard.png" width="640" /></a></div><br />
<br />
<br />
Mexanika fizikanın ilk yaranmış qoludur. Tərifə əsasən, mexanika cisimlərin hərəkətini və onlara təsir edən qüvvələri öyrənən elmdir. Klassik və kvant mexanikası olaraq ikiyə ayrılır. Orta məktəbdə tədris olunan klassik mexanikadır. Kvant Dünyası olaraq sizlərə kvant mexanikasından və onun tətbiqindən söz açırıq. Klassik mexanika aşağıdakı qollara ayrılır:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<ul><li>Axışqanlar Mexanikası: Mayelərin hərəkətini öyrənir.</li>
<li>Akustika : Səsi, və onun bərk, maye və qazlarda hərəkətini öyrənir.</li>
<li>Analitik Mexanika: Nyuton Mexanikasının şəkilləndirilmiş halı.</li>
<ul style="border: none; margin: 0 0 0 40px; padding: 0px;"><li>Hamilton Mexanikası: Enerjinin saxlanma qanunu əsas götürülür. </li>
<li>Laqranj Mexanikası: Minimum Təsir Prinsipinə əsaslanır. </li>
</ul><li>Astrodinamika: Digər adi ilə, Orbit Mexanikası. Peyklər və roketlərin hərəkətini və onların dayanıqlı orbitlərini hesablayır. </li>
<li>Bərk Cisimlərin Mexanikası: Adından da göründüyü kimi bərk cisimləri, onların elastikliyi, deformasiyaya uğramalarını və digər xassələrini öyrənir.</li>
<li>Bütöv Mühit Mexanikası: Materialların xassələrini və onların kinematik analizini bütöv hissə kimi qəbul edib öyrənir</li>
<li>Fəza Mexanikası: Göy cisimlərini və onların hərəkətini öyrənir</li>
<li>Hidravlika: Mayelərin mexaniki xassələrini öyrənir. (Axışqanlar Mexanikasından fərqlidir)</li>
<li>Mayelərin Statikası: Mayelərin tarazlığını araşdırır.</li>
<li>Nyuton Mexanikası: İlkin mexanika</li>
<ul style="border: none; margin: 0 0 0 40px; padding: 0px;"><li>Kinematika: Cisimlərin hərəkətini öyrənir </li>
<li>Dinamika: Cisimlərə təsir edən qüvvələri öyrənir </li>
</ul><li>Relyativist Mexanika: Eynşteynin Nisbilik Nəzəriyyəsi nəzərə alınaraq, işıq sürətinə yaxın hərəkətlərdə klassik mexanika qanunlarını öyrənir.</li>
<li>Statika: Bərk cisimlərin tarazlıq hallarını araşdırır.</li>
<li>Statistik Mexanika: Klassik mexanikanın bilinməyən hallarda ümumiləşməsi. Adətən, termodinamika qanunlarını əldə etmək üçün istifadə olunur. (Maksvell-Bolsman Statistikası)</li>
<li>Tətbiqi Mexanika (Mühəndislər üçün Mexanika)</li>
<li>Torpaq Mexanikası: Torpağın mexaniki xassələrini öyrənir</li>
</ul>Kvant Mexanikası üçün ayrıca məqalə yazacıq.<br />
<br />
<h4>Klassik Mexanikanın Tarixi:</h4><br />
Qədim dövrlərdən günümüzə qədər mexanika həm çox ad dəyişib, həm də çox inkişaf edib. Fizikanın banisi Aristotel olduğuna görə, mexanikanın ilkin forması Aristotel Mexanikası adlanır. Burada, hərəkətin başlanğıc analizləri, efir və daha çox fəlsəfi anlayışlar yer almaqdadır. Bu üslub Hipparx tərəfindən inkişaf etdirilib və Hipparx Mexanikası da adlanır.<br />
<br />
Orta əsrlər, klassik mexanika üçün böyük kəşflərin başlanğıcı olub. Hipparx və ondan sonra Filoponun əsərlərində üfüqə nəzərən bucaq altında atılmış cismin hərəkət analizi yer alır. Bu öz növbəsinə, kütlə, ətalər, sürət və təcil anlayışlarını elmə gətirib. Daha sonralar, Tomas Bradvardin tərəfindən hündürlükdən düşən cisimlər hərəkəti ilə bağlı yeni qanunlar ortaya atılıb. Yəhudi əsilli Ərəb alimi Əl-Bağdadi tərəfindən ilk dəfə, sabit qüvvənin sabit təcil yaratdığı qeyd edilib. Sonralar, 14-cü əsrə kimi təcilli hərəkət düsturları meydana çıxıb.<br />
<br />
Qalileo Qaliley və İsaak Nyuton tərəfindən klassik mexanikaya çox önəmli töfhələr verilib. Piza Qülləsindən aşağı cisimlər ataraq sərbəst düşməni Qaliley öyrənmişdi. Nyuton isə törəməni inkişaf etdirib, riyazi analiz və inteqralı kəşf edərək o vaxta kimi bilinən bir çox anlayışları vahid riyazi-fiziki sistemə salıb. Özünün üç qanunu və Ümumdünya Cazibə Qanunu hal-hazırda ən məşhur və ən əhəmiyyətli qanunlardır. İndi bu anlayışlar Nyuton Mexanikası adlanır.<br />
<br />
Kopernikus ilk dəfə olaraq Yerin deyil Günəşin mərkəzdə olduğunu və planetlərin onların ətrafında dövr etdiyini irəli sürdü. İohan Kepler isə bu ideyanı təkmilləşdirərək öz qanunları hazırladı.<br />
<br />
Müasir dövrdə Nyuton Mexanikası şəkilləndirilməyə başladı. Fərqli baxış bucaqları yarandı. Laqranj məsələyə minimum təsir üzərindən baxdığı halda, Hamilton enerjinin saxlanma qanunu əsas götürdü. Mexanikanın yuxarıda adı çəkilən digər sahələri yaranmağa və inkişaf etdirilməyə başlandı. Ən böyük triumf mexaniki hesablamalarla Neptunun kəşfi oldu. Albert Eynşteynin Nisbilik Nəzəriyyəsi relyativist mexanikanın başlanğıcı oldu. Elə həmin illərdə kvant mexanikası yarandı və alimlər o istiqamətə yönəldilər.<br />
<br />
Hal-hazırda klassik mexanikada daha dəqiq təcrübələr aparılaraq bilinən modellər daha təkmilləşdirilir.<br />
<br />
Mexanika Qanunları:<br />
<br />
Nyutonun 1-ci qanunu: <br />
<blockquote>Elə hesablama sistemləri var ki,cismə digər cisimlər təsir etmədikdə,və ya ona edilən təsirlər bir-birini tarazılaşdırdıqda o, sükunətdədirsə sükunət halını,düzxətli bərabərsürətli hərəkətdədirsə düzxətli bərabərsürətli hərəkət halını saxlayar</blockquote>Nyutonun 2-ci qanunu: <br />
<blockquote>Cismə təsir edən qüvvə onun kütləsi ilə tərs, təcili ilə düz mütənasibdir. F = ma</blockquote><br />
Nyutonun 3-cü qanunu: <br />
<blockquote>Qüvvələr cüt-cür yaranırlar. Lakin, fərqli cisimlərə tətbiq olunduqlarından bir-birilərini tarazlaşdırmırlar.</blockquote>Nyutonun Ümumdünya Cazibə Qanunu:<br />
<blockquote>Aralarındakı məsafə <b style="font-style: italic;">R</b>, kütlələri <b><i>m<sub>1</sub></i></b> və <b><i>m<sub>2</sub></i></b> <i style="font-weight: bold;"> </i>olan cisimlər bir-birilərini aralarındakı məsafə ilə tərs. onların kütlələri hasili ilə düz mütənasib olan qüvvə ilə cəzb edir.</blockquote><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhD6pWXOrZotxSh584sG2JD0-KEW1AArg50ISr1tJnUtQCB2dp9EpW2Qe0Z-Q0Qnm4D-TCPAOWRTh7vU1FFkEz2O8__dzS0LGEx5l3QgkhGTBCx-a8Z508U3tik2e2ye_i4to25jbiaNS8/s1600/gravitylav.PNG" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhD6pWXOrZotxSh584sG2JD0-KEW1AArg50ISr1tJnUtQCB2dp9EpW2Qe0Z-Q0Qnm4D-TCPAOWRTh7vU1FFkEz2O8__dzS0LGEx5l3QgkhGTBCx-a8Z508U3tik2e2ye_i4to25jbiaNS8/s1600/gravitylav.PNG" /></a></div><br />
Keplerin 1-ci qanunu<br />
<br />
<blockquote>Hər planet fokuslarının birində Günəş yerləşən ellips boyunca hərəkət edir</blockquote><br />
<span style="font-family: inherit;">Keplerin 2-ci qanunu</span><br />
<blockquote>Hər bir planetin radius vektoru bərabər zaman fasilələrində bərabər sahələr cızır</blockquote>Keplerin 3-cü qanunu<br />
<blockquote>Planetlərin Günəş ətrafında siderik dolanma periodlarının kvadratları onların orbitlərinin böyük yarımoxlarının kubları ilə mütənasibdir.</blockquote><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhwgVHGaL5_DCYtNx4Y07KPlWVn3D0yNhza9qQ1_jxTAgls0L3MGyOj8zH6CsuSOZffE7Ehd4pxlldSk_ov1Uedi6iQbBToypbFb3J71enhJfIVyggtdrQrIWjN4TlofKNYPv0CFXmx2Xk/s1600/t2a3.JPG" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="128" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhwgVHGaL5_DCYtNx4Y07KPlWVn3D0yNhza9qQ1_jxTAgls0L3MGyOj8zH6CsuSOZffE7Ehd4pxlldSk_ov1Uedi6iQbBToypbFb3J71enhJfIVyggtdrQrIWjN4TlofKNYPv0CFXmx2Xk/s320/t2a3.JPG" width="320" /></a></div><br />
Birinci hissənin sonu.<br />
<br />
Anonymoushttp://www.blogger.com/profile/09928734395167250348noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7563745249300045052.post-55283032225543990182017-01-12T02:02:00.001+04:002017-01-12T02:02:24.338+04:00Qızılın Sirri İfşa Olundu!<b><span style="font-family: inherit;"><br /></span></b>
<b><span style="font-family: inherit;">Uzun zamandır mövcud olan qızılın elektronik xassələrinin nəzəriyyəsi və təcrübələr arasında olan uyğunsuzluq artıq aradan qalxdı.</span></b><br />
<b><span style="font-family: inherit;"><br /></span></b>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<img border="0" height="360" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgzAUjOx-dx-k0NwZW5rzCgsD7tMqC8mTTssSWuzFUAtoA0VYNugr5KZXxji1BzxRKiIPyGzOT-4GlPfls5xbX4G26b5Qc42dpvLqjHIaH8-_FbmI8vaM6atLuCnJn4Q9EwSUakBIaPuNw/s640/blogimage2.png" width="640" /></div>
<br />
Qızıl dəbdəbənin simvoludur. Qızıldan olan əşyalar bahalı və bənzərsiz gözəlliyə malik olur. Elektriki yaxşı keçirdiyinə görə də elektronik cihazlarda çox istifadə olunur. Halbuki, alimlər bu metalın xassələri üzərində təxmin edilən nəzəri proqnozların təcrübələrlə uyğun gəlməməsi səbəbini araşdır və bunu həll etməyə çalışırlar. Yeni elmi işdə bu təzada 5 elektron arasında olan 5-li qarşılıqlı təsirləri nəzərə alaraq görünməmiş dəqiqliklə hesablanaraq son qoyuldu.<br />
<br />
Atomun elektronik xassələri hesablamaq heç vaxt asan olmayıb. Xüsusilə, ağır atomlarda Kulon potensialının elektronlara verdiyi relyativist enerjilər bu hesablamanı daha da qəliz edir. Qızıl üçün, relyavistik amillər 6s və 5d konfiqurasiyaları arasındakı enerji fərqindən daha az təsirə malikdir. Elə buna görə də, qızıl göy işığı udur və sarımtıl çalar qaytarır. Lakin, qızılın digər yönlərini hesablamaq çətindir. Qızılın ionlaşma enerjisi (1 elektron itirmə) və elektrona hərisliyi (1 elektron qazanma) üçün aparılan hesablamalar təcrübələrlə onlarla millielektronvolt (meV) fərqlənib.<br />
<br />
Yeni Zellandiyanın Massey Universitetindən Peter Şverdtfeger və onun yoldaşları qızıl üzərində daha dəqiq hesablama aparıb. Onların modeli relyativist effektlərlə yanaşı elektron korrelyasiyası və kvant elektrodinamikasının təsirini də nəzərə alır. Elektron korrelyasiyası çoxelektronlu atomlarda elektronların qarşılıqlı təsiridir. Əvvəlki işlərdə qızılın 79 elektronu arasında elektron korrelyasiyasını hesablayıblar, lakin maksimum 3 elektron arasındakı (3-lü) qarşılıqlı təsiri nəzərə alıblar. (Hər elektron digərinə təsir edir). Şverdtfegerin komandası bu hesablamanı dördlü və beşli qarşılıqlı təsirləri nəzərə almaqla növbəti səviyyəyə aparıb. Beləliklə, təcrübələrdə yaşanan onlarla meV fərq bir neçə meV-a gətirilib. Bu əvvəlkilərə nisbətən 10 qat daha dəqiq deməkdir. Bu metod digər ağır elementlərə də tətbiq oluna bilər.<br />
<br />
Bu tədqiqat "<i style="background-color: white; box-sizing: border-box; color: #222222; font-family: "Source Sans Pro", "Helvetica Neue", Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 16px; line-height: inherit;"><a href="http://journals.aps.org/prl" style="box-sizing: border-box; color: #3d0959; cursor: pointer; font-weight: 600; line-height: inherit; text-decoration: none;">Physical Review Letters</a></i>" jurnalında dərc olunub.<br />
<br />
Orijinalı: <span style="background-color: white; font-family: "Source Sans Pro", "Helvetica Neue", Helvetica, Arial, sans-serif;"><a href="http://physics.aps.org/synopsis-for/10.1103/PhysRevLett.118.023002" target="_blank">Synopsis: Golden Mystery Solved</a></span><br />
<br />
Tərcümə etdi: Kvant DünyasıAnonymoushttp://www.blogger.com/profile/09928734395167250348noreply@blogger.com0